W tym czasie gmina dysponowała już synagogą i cmentarzem. Sytuację zmieniło nadanie w 1556 r. przez króla Zygmunta Augusta przywileju de non tolerandis Judaeis, w konsekwencji którego większość Żydów przeprowadziła się z Łomży do leżącej nieopodal Piątnicy. Z czasem politykę względem Żydów złagodzono, a źródła historyczne wskazują na ich ponowne osadnictwo w Łomży w 2. połowie XVI w. Niedługo później, w 1598 r., Żydów znowu wygnano z miasta (przywilej króla Zygmunta III Wazy z tego roku zezwalał Żydom na przebywanie w Łomży nie dłużej niż trzy dni). Powodem był kryzys ekonomiczny i związana z nim zaostrzająca się konkurencja pomiędzy kupcami i rzemieślnikami chrześcijańskimi i żydowskimi. Żydzi zamieszkali wówczas w Piątnicy, a także w Rybakach – ówczesnej wsi, która później została łomżyńską dzielnicą żydowską.

Gminę żydowską w Łomży założono ponownie w czasach istnienia Księstwa Warszawskiego. W tym okresie 157 Żydów stanowiło nieco ponad 10% wszystkich mieszkańców Łomży (dane z 1808 r.). W początkach swego funkcjonowania, łomżyńska gmina korzystała zarówno z usług rabina ze Śniadowa, jak i z tamtejszego cmentarza. Cmentarz żydowski w Łomży otwarto w 1. połowie  XIX w. W okresie Królestwa Polskiego, mimo dążeń władz centralnych do wydzielania w większych ośrodkach dzielnic żydowskich, łomżyńscy Żydzi otrzymali zgodę na osiedlanie się na obszarze całego miasta. W 1827 r. w mieście żyło 948 Żydów (29% mieszkańców miasta), trzydzieści lat później – 2608 (44,3%). W 1. połowie XIX w. Żydzi odgrywali ważną rolę w życiu gospodarczym miasta. Trudnili się przede wszystkim handlem. Najbogatsi kupcy skupiali się na towarach kolonialnych, zagranicznych, łokciowych czy norymberskich (galanteria, grzebienie, spinki itd.), pozostali handlowali również produktami spożywczymi, solą, rybami, żelazem, skórami i wyrobami szklanymi. Łomżyńscy Żydzi zajmowali się ponadto rzemiosłem - byli krawcami, szewcami  piekarzami, rzeźnikami, czapnikami, blacharzami i szklarzami.

Z Łomżą związanych było wielu wybitnych rabinów, m.in. Beniamin Diskin,  Eliahu Chaim Maisel,  Elizer Symcha Rabinowicz. W 1880 r. w mieście wzniesiono wielką synagogę, przy której działała jesziwa. Na przedmieściach znajdowała się również druga bożnica. Pod koniec XIX w. Żydzi byli licznie zatrudnieni w zakładach przemysłowych działających w mieście, gdzie stanowili ponad połowę wszystkich robotników. W 1893 r. w Łomży mieszkało 8767 Żydów, co stanowiło 47,8% łomżan, natomiast w 1931 r. - 8912 Żydów (35,6% mieszkańców miasta).

Po wybuchu II wojny światowej, we wrześniu 1939 r., w trakcie walk wojsk polskich i niemieckich, Łomża silnie ucierpiała. Na skutek bombardowania zniszczona została również wielka synagoga. Od 28 września 1939 r. miasto znajdowało się w sowieckiej strefie okupacyjnej. Niemcy ponownie weszli do Łomży w czerwcu 1941 r., a w sierpniu utworzyli getto, przenosząc do niego wszystkich łomżyńskich Żydów – ok. 10 tys. osób. Między czerwcem a wrześniem okupanci zabili ok. 3800 Żydów, w tym ok. 2200 zastrzelono w lasach w okolicach Giełczyna. 1 listopada 1942 r., wobec likwidacji getta, ok. 8 tys. łomżyńskich Żydów przeniesiono do obozu przejściowego w Zambrowie, skąd większość, w styczniu 1943 r., trafiła do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau.

Cmentarz żydowski przy ul. Bocznej został założony ok. 12 lutego 1882 r., w związku z brakiem miejsca na nowe pochówki na dotychczasowym cmentarzu, znajdującym się przy ul. Rybaki. Na nekropolii spoczęli m.in. przodkowie prezydenta Izraela Chaima Herzoga. W czasie II wojny światowej na cmentarzu rozstrzelano harcerzy, z których część była pochodzenia żydowskiego. Jeszcze w latach 60. XX w. miejsce egzekucji upamiętniał czterometrowy krzyż otoczony drewnianą barierką. Obecnie dokładna lokalizacja grobu nie jest znana. Cmentarz był czynny do czasów Zagłady.

Po II wojnie światowej nekropolia niszczała. Pod koniec lat 90. XX w. Łomża Jewish Cemetery Foundation rozpoczęła porządkowanie cmentarza, zainicjowano również inwentaryzację nagrobków, nad którą prace wciąż trwają.

Cmentarz znajduje się we wschodniej części Łomży, za zabudową mieszczącą się wzdłuż ulic Wąskiej i Bocznej. Obecnie zajmuje prostokątną działkę o wymiarach ok. 80 x 240 m (ok. 1,9 ha), położoną na łagodnym zboczu. Na osi głównej cmentarza, przy ul. Wąskiej, znajduje się dawny dom przedpogrzebowy (obecnie budynek mieszkalny). Obok niego znajdowała się prawdopodobnie niezachowana brama główna. Obecnie wejście na cmentarz mieści się u zbiegu ulic Bocznej i Górnej. Teren jest ogrodzony, od strony zachodniej zachował się historyczny mur.

Szacuje się, że na cmentarzu znajduje się ok. 4 tys. grobów, przy czym nagrobków zachowało się ponad 600. Największe skupisko nagrobków znajduje się w południowo-zachodniej części nekropolii, natomiast najbardziej zniszczona jest część w okolicach ul. Górnej. Wciąż czytelny jest podział na kwatery przeznaczone dla mężczyzn i kobiet. Nagrobki rozmieszczone są w układzie rzędowym, wykonano je z piaskowca i marmuru. Są one bardzo zróżnicowane: od tradycyjnych macew po pomniki nagrobne w formie kolumn i obelisków. Inskrypcje wykonano zarówno w języku hebrajskim, jak i polskim. Wygląd nagrobków obrazuje nie tylko rozwój sztuki sepulkralnej, ale i proces asymilacji łomżyńskich Żydów.

Przy głównej alei cmentarza znajduje się wykonany z białej cegły ohel rabina Malkiela Tennenboima. Jest on obecnie pozbawiony oryginalnych tablic epitafijnych. Śladem tragicznych losów łomżyńskich Żydów jest napis wyryty na podstawie nagrobka zmarłego w 1906 r. Cwiego Hirsza Truskiera: „Miejsce kaźni ludności żydowskiej, wymordowanej przez hitlerowców w latach 1941–1945”.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN