Historia

Pierwsza wzmianka o Proszowicach (wieś rycerska Prossoucze) pojawia się w dokumencie z 1222 r. Według tradycji, w poł. XIII w. utworzono tu parafię i wzniesiono murowany kościół, który wraz z warownym gródkiem książęcym zostały zniszczone na początku XIV w., w czasie walk o krakowski tron książęcy. Początkowo Proszowice były własnością rycerską, potem książęcą i królewską. Prawa miejskie nadał osadzie król Kazimierz Wielki, lokując ją w latach 1356 – 1358 na prawie magdeburskim. Królewskie miasto Proszowice otrzymało przywileje samorządowe i targowe i zaczęły przekształcać się w ośrodek handlu i rzemiosła. Od połowy XIV w. odbywały się tu roki sądowe ziemi krakowskiej. Miasto i stojący w jego pobliżu dwór królewski zostały zniszczone w wielkim pożarze z 1407 r. Rychło je odbudowano i w 1410 r. wybudowano bitą drogę z Proszowic do Krakowa, trakt przechodzący przez Proszowice prowadził na Litwę. Wiek XV był czasem rozkwitu Proszowic, które na mocy statutu króla Jana I Olbrachta z 1496 r. zostało wyznaczone na miejsce sejmików ziemskich województwa krakowskiego i wkrótce stało się siedzibą powiatu. Jan Długosz opisuje Proszowice jako miasto mające 14 łanów, folwark królewski, murowany kościół parafialny. Żyzna ziemia tego regionu sprzyja rolnictwu, w latach 1532–1549 Proszowice czerpały ogromne dochody z prawa do składu soli.

Centrum miasta stanowił rynek o powierzchni 1,7 ha z okazałym drewnianym ratuszem, z drewna budowano też domy mieszczańskie. W 1564 r. były tu ulice: Nadolna, Szpitalna, Krakowska, Piekarska i Rzeźnicza, potem pojawiła się Wrocławska i Królewska. Plac przy ul. Krakowskiej stanowił targowisko. Niedaleko miasta znajdował się dwór królewski. Okres od XV do początku XVII w. to dwa złote wieki Proszowic, które wówczas zaliczane były do najważniejszych i największych miast małopolskich.

Przełom XVI / XVII w. był początkiem upadku i zubożenia miasta. Na sejmiki do Proszowic zjeżdżała się szlachta z innych województw, tutaj też zawiązano rokosz Zebrzydowskiego. W 1619 r. pożar zniszczył drewnianą zabudowę mieszczańską, ratusz spłonął w 1651 r. w kolejnym pożarze. Miasto poważnie podupadło podczas potopu szwedzkiego, który położył kres świetności Proszowic.

Opis

Proszowice położone są 23 km na pn. – wsch. od Krakowa na prawym brzegu rzeki Szreniawy, na płaskowyżu proszowickim, leżą na skrzyżowaniu szlaków z Krakowa do Wiślicy oraz z Bochni do Słomnik.

Centrum układu urbanistycznego, rozplanowanego na pn. od przedlokacyjnej osady, jest prostokątny rynek , o dość znacznych rozmiarach (105 na 88 metrów, powierzchnia 1,9 hektara) orientowany dokładnie ze stronami świata. Z narożników rynku wybiegają po dwie ulice, z wyjątkiem narożnika pd. – wsch., z którego wychodzi jedna ulica, ponadto jedną ulicą przecięty jest wschodni blok przyrynkowy (układ turbinowy). W pierzejach rynkowych wytyczono po 10 działek, z wyjątkiem pierzei wschodniej, przy której stoi kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela.

W południowej części miasta, przed lokacją, znajdowała się wieś królewska. Zwarty charakter posiada tylko zabudowa pierzei południowej (stoją tu najstarsze domy, niektóre o rodowodzie XIX-wiecznym), natomiast w pierzei północnej i zachodniej istnieją luki. Na południe od rynku, przy zbiegu dróg z Krakowa i Słomnik, znajduje się trójkątny placyk nazywany Małym Rynkiem. Dalsze części miasta ukształtowały się w XIX w., poprzez zajęcie dawnych folwarków, dworków duchownych i zabudowań gospodarczych. Zabudowa rynku (murowana) pochodzi głównie z XX w. Obecnie na środku Rynku znajduje się: zieleniec, pomnik T. Kościuszki z 1957 r. i fontanna zbudowana w latach 70. XX w. Drewniany ratusz wraz przybudówkami, jatki i kramy oraz pręgierz i waga miejska, stojące wcześniej na rynku, zostały rozebrane w poł. XIX w.

Zespół urbanistyczny historycznego miasta Proszowic obejmuje w zakresie rozplanowania: 1. Relikty układu przedlokacyjnego z w. XIII zachowane w części pn.-wsch. historycznego centrum miasta, 2. Układ lokacyjny wytyczony po roku 1358 z ośrodkiem obejmującym rynek i ulice wybiegające z jego narożników w układzie tzw. turbinowym, 3. Dawne przedmieścia sięgające rodowodem XV w., rozciągające się przy drogach wiodących do Krakowa (z tzw. Małym Rynkiem), Słomnik i Skalbmierza, obiekty architektury, elementy małej architektury. Dominantą w tym średniowiecznym układzie urbanistycznym jest gotycki, wielokrotnie przebudowywany kościół pw. św. Jana Chrzciciela wraz z dzwonnicą odbudowaną po zniszczeniach wojennych w I poł. XX w.

Obiekt dostępny.

Oprac. Tomasz Woźniak, OT NID w Krakowie, 07-04-2020