Tradycja szkoły, kształcącej wielu wybitnych i znanych później uczniów jest ważnym elementem budującym do dziś lokalną tożsamość. Mimo swych skromnych form jest ważnym akcentem architektonicznym centrum Wałcza.

Historia

W 1544 r. miasto Wałcz przyjęło reformację – luteranie przejęli wówczas kościół parafialny pw. św. Mikołaja. Dopiero w 1544 r. na fali kontrreformacji kościół został zwrócony katolikom, a w 1618 r. Jan z Leżenic Gostomski w celu walki z protestantyzmem sprowadził do Wałcza jezuitów. Początkowo dwóch zakonników zamieszkało na plebanii przy kościele parafialnym. W 1619 r. zbudowali niewielki drewniany dom, a w 1629 r. – murowaną kaplicę. W 1642 r. rezydencja jezuicka uległa zniszczeniu wskutek pożaru. W 1662 r. jezuici przenieśli się na Górę Mniszą, na której wznieśli nową rezydencję i szkołę. Budynki te opuścili w 1675 r.). Kolejną rezydencję wraz ze szkołą i zapleczem gospodarczym zbudowali w latach 1672-1674 na Górze Burmistrzowskiej. W 1703 r. dzięki pomocy opata klasztoru cystersów w Oliwie wznieśli nowy, ryglowy budynek szkolny. Miał on dwie izby szkolne, kaplicę i pomieszczenie na drewno opałowe. W 1715 r. został poddany gruntownemu remontowi, w trakcie którego dostawiono do niego drewnianą wieżyczkę z dzwonem. W 1743 r. odnowiono ścianę frontową i wymieniono okna. Jednak już w 1749 r. budynek ten był w złym stanie i groził zawaleniem – przeciekał w nim dach, belki były przegniłe. W następnych latach wykonano doraźne remonty – wzmocniono ściany, a w 1753 r. wymieniono dach. W 1752 r. jezuici ukończyli nowy dom, w którym przetrwali do kasaty zakonu. Od połowy XVIII w. w kolegiom wałeckim pracowało siedmiu jezuitów. Szkoła wałecka nigdy nie miała statusu pełnego kolegium. Pozostawała filią kolegium w Poznaniu, bez dwóch najwyższych klas – filozofii i teologii. Początkowo kształciła stu uczniów, osiągając w 1710 r. rekordową liczbę dwustu. W 1773 r. w wyniku decyzji papieża Klemensa VII. nastąpiła kasata zakonu jezuitów. Fryderyk Wielki nie uznał brewe kasacyjnego i zezwolił zakonowi na dalszą działalność na ziemiach wcielonych po I rozbiorze Polski do państwa pruskiego. Od 1781 r. kolegia zostały przekształcone w królewskie instytuty szkolne, ale nadal kierowali nimi eksjezuici. Budynek kolegium w Wałczu dotrwał do 1798 r., kiedy to proboszcz wałecki Józef Dalski, a zarazem prefekt pruskiego gimnazjum rozpoczął budowę nowego, murowanego gmachu. Budowę tę ukończono w 1805 r. Powstał wówczas korpus główny obecnego budynku – klasycystyczny, dwukondygnacyjny, o naczółkowym dachu pokrytym dachówka ceramiczną. Na parterze mieściły się klasy szkolne, mieszkania nauczycieli i kaplica. Koszt budowy wyniósł 10.439 talarów. W okresie wojen napoleońskich w gmachu mieścił się szpital i areszt jeniecki. W 1823 r. szkoła miała status progimnazjum, a od 1855 r. – ponownie gimnazjum. W 1. połowie XIX w. gimnazjum kształciło ok. 250 uczniów. Szeroko znane jako „Ateneum Wałeckie” przyjmowało uczniów z Krajny Złotowskiej i Nakielskiej, Wielkopolski, województwa pomorskiego, a także z brandenburskiej Nowej Marchii i Pomorza Zachodniego. Uczniowie ci stanowili mieszankę narodowościową (Niemcy i Polacy), wyznaniową (katolicy i luteranie) oraz społeczną (szlachta i mieszczanie). Do 1831 r. prowadzono lekcje języka polskiego.

W 1860 r. wybudowano dom woźnego z przylegającą do niego stajnią, w 1872 r. – wolnostojącą salę gimnastyczną nad rzeką Młynówką, w 1879 r. – dom dla dyrektora. W latach 1881-1882 przeprowadzono modernizację głównego budynku. Dobudowano wówczas aulę połączona korytarzem z budynkiem głównym. W latach 1908-1909 przeprowadzono gruntowny remont budynku głównego. Odnowiono fasadę, powiększono okna, zbudowano sygnaturkę na dachu. Rozebrano dawna aulę i zbudowano na jej miejscu dwukondygnacyjne skrzydło boczne (wschodnie), w którym na 1 piętrze znalazła się nowa aula o neobarokowym wystroju. W latach 30. XX w. przystąpiono do budowy skrzydła zachodniego, która przerwano w czasie wojny. W 1945 r. otwarto w gmachu polskie Państwowe Gimnazjum i Liceum. W latach 1949-1950 zniszczono wystrój kaplicy – obrazy świętych polskich, ołtarz p.w. patrona młodzieży św. Stanisława Kostki, malowidła, ławki, organy. Podczas remontu w latach 1959-1964 przedzielono wnętrze dawnej kaplicy stropem i adaptowano na klasy szkolne, zamurowano okna kaplicy w elewacji zachodniej oraz zlikwidowano prowadzący do niej portal w zachodnim ryzalicie fasady. Dobudowano skrzydło zachodnie z nową salą gimnastyczną (rozpoczęte już w latach 30. XX w.). W 1970 r. wymieniono część stropów z drewnianych na żelbetowe oraz naprawiono więźbę dachową. W 1998 r. wymieniono pokrycie dachu. Około 2000 r. wyremontowano stolarkę okienną i elewacje budynku. 

Opis

Budynek szkoły usytuowany w południowo-zachodniej części śródmieścia Wałcza, w kwartale wydzielonym ulicami Kościuszkowców od północnego wschodu, Kilińszczaków od południowego wschodu i Młynarską od północnego zachodu. Położony w na wzniesieniu zwanym Górą Burmistrzowską, opadającym stromą, tarasowo ukształtowaną skarpą w kierunku północnym i północno-wschodnim. Wolnostojący, zwrócony elewacją frontową w kierunku południowo-wschodnim, w stronę ulicy Kilińszczaków.

Budynek o klasycystycznym korpusie głównym i skrzydłach wzniesionych w skromnych klasycyzujących formach dwudziestowiecznych. Wzniesiony na rzucie zbliżonym do litery C, złożony z korpusu głównego oraz dwóch symetrycznych skrzydeł bocznych od strony północnej. Korpus główny jednopiętrowy, nakryty dachem naczółkowym z oknem powiekowym i z usytuowaną pośrodku kalenicy sygnaturką zwieńczoną baniastym hełmem. Skrzydła boczne nieco wyższe od korpusu, jednopiętrowe, wschodnie z kondygnacją strychową, zachodnie z wysokim I piętrem mieszczącym salę gimnastyczną; oba nakryte niezbyt wysokimi dachami czterospadowymi.

Budynek murowany z cegły, otynkowany, pokryty dachówką ceramiczną. Elewacje z wydzielonym cokołem i pionowymi pasami boniowania na narożach, zwieńczone profilowanym gzymsem. Okna ujęte tynkowymi, profilowanymi opaskami. Fasada korpusu symetryczna, piętnastoosiowa, z pozornymi ryzalitami środkowym – trójosiowym, i bocznymi, dwuosiowymi. Na osi środkowego ryzalitu usytuowany portal głównego wejścia o ościeżach i nadprożu podkreślonych potężnymi boniami. Zachowane oryginalne dwuskrzydłowe drzwi klepkowe. Okna ryzalitu środkowego trójdzielne, szersze od pozostałych otworów fasady. Ryzality boczne wyodrębnione boniowaniem analogicznym jak na narożnikach. Tylna elewacja korpusu nieregularna, z szerokimi trójdzielnymi oknami I piętra w części zachodniej. W podwórzowej elewacji skrzydła wschodniego okna auli na I piętrze szerokie, trójdzielne, oddzielone pionowymi płycinami, okienka strychowe zdwojone, kwadratowe. W zewnętrznej elewacji wschodniej korpus główny i skrzydło oddzielone ryzalitem o boniowanym parterze, w którym usytuowane jedno z wejść do budynku (zachowane oryginalne drzwi analogiczne jak w fasadzie). Wnętrze korpusu głównego dwu- i półtraktowe, skrzydeł bocznych na parterze półtoratraktowe, na piętrze jednotraktowe z aulą w skrzydle wschodnim i salą gimnastyczna – w zachodnim. Na osi korpusu główna klatka schodowa – masywna, dwubiegowa z czasu przebudowy na pocz. XX w. Zachowany neobarokowy wystrój auli. Ściany auli podzielone pilastrami, okna ujęte w obramienia z uszakami, nadproża zwieńczone supraportami w których umieszczono medaliony z wizerunkami wybitnych filozofów, poetów i myślicieli niemieckiego romantyzmu oraz humanistów i reformatorów. W południowej ścianie bocznej dwoje drzwi o ozdobnej stolarce, nad nimi galeria o trzech otworach. Sufit zdobiony dekoracją stiukową.

Obiekt dostępny za zgodą dyrekcji szkoły.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 26-06-2018 r.