Zachował autentyczny układ przestrzenny z okresu powstania, składający się: ze stacji osobowej, towarowo-rozrządowej, zespołu związanego z ruchem i eksploatacją pociągów wraz z ciągiem technicznym do obrządzania kilkunastu parowozów. Prezentuje historyczne rozwiązania architektoniczne i techniczne z przełomu XIX –XX wieku. Na uwagę zasługują dobrze zachowane dwie lokomotywownie wachlarzowe z 1888r. i z 1908-1909 r., hala napraw lokomotyw ze skrzydłem warsztatowym i kominem z 1941 r., wieża wodna z 1906 r., żuraw wodny, warsztaty naprawy wagonów z 1941 r., kotłownia z l. 1941-42, dyspozytornia lokomotywowni, suszarnia piasku oraz nastawnia „Gn-A” z 1911 r., jedna z dwóch takich w Polsce. 

Historia

W 1872 r. powstała pierwsza linia kolejowa przechodząca przez Gniezno, prowadząca z Poznania przez Janikowo Dolne, Trzemeszno, Mogilno, Inowrocław i dalej do Torunia lub Bydgoszczy. Następna powstała w 1875 roku i łączyła Gniezno przez Wrześnię i Jarocin z Oleśnicą pod Wrocławiem. Kolejne linie powstały; w 1883 roku do Nakła nad Notecią przez Mieleszyn, Janowiec, Damasławek i Kcynię, w 1913 roku do Sławy Wielkopolskiej przez Kłecko i Kiszkowo. W 1884 roku ukończona została budowa linii kolejowej, wąskotorowej służącej pierwotnie do transportu buraków cukrowych. Pierwszy odcinek o długości 18 kilometrów prowadził do Odrowąża. W 1895 r. przekształcona została w linię handlowo-pasażerską, a w 1918 r. przedłużona do Anastazewa.

Zespół budynków stacji kolejowej w Gnieźnie powstawał w okresie od 1872 roku do lat 40. XX wieku. Początkowo istniały dwa odrębne dworce, które połączono w całość w 1884 r. Pierwszy dworzec, górnośląski, z którego odjeżdżało się w kierunku Poznania, Torunia i Bydgoszczy otwarty został w maju 1872 r. i stał w miejscu dzisiejszego Dworca Głównego. Drugi nieistniejący dworzec tzw. oleśnicki, z którego odjeżdżało się do Wrześni, Jarocina i Oleśnicy, znajdował się na terenie dzisiejszej parowozowni. Infrastruktura kolejowa stacji Gniezno realizowana była przez Górnośląskie Towarzystwo Kolejowe, następnie przez Towarzystwo Kolei Oleśnicko - Gnieźnieńskiej, która po upaństwowieniu, stała się od 1884 r. do 1919 r. własnością Pruskich Kolei Państwowych. Z tego okresu pochodzi pierwszy budynek lokomotywowni wachlarzowej wybudowany w latach 1888-1894, który był wielokrotnie modernizowany, w 1914 r., latach 1939-41 i 1963 r. Budynek noclegowni z 1898 -1899 r. przebudowany w l. 1913-14 i 1941 r. oraz z 1871 r. dom dla urzędników kolejowych przy ul. Dworcowej 21. W latach późniejszych do 1918 r. powstawały kolejne obiekty. Na przełomie 1908-1909 r. lokomotywownia wachlarzowa (z obrotnicę zrównoważoną zamontowano w 1910 r.), która została unowocześniona na przełomie 1941/42 . W 1906 r. wzniesiono wieżę wodną, w 1911 r. nastawnie dysponującą, w l. 1906-1910 r. domy dla pracowników przy ul. Pocztowej nr 8, 10, 12, 14, 16, 17 oraz wiadukt nad liniami kolejowymi budowany w latach 1914 –1918. W okresie międzywojennym administratorem i właścicielem stacji stały się Polskie Koleje Państwowe z Dyrekcją Okręgową Kolei Państwowych w Poznaniu. We wrześniu 1939 r. podczas nalotów zbombardowana została parowozownia, którą po odbudowie zmniejszono o 5 stanowisk napraw lokomotyw. Podczas II wojny światowej stacja Gniezno przeszła na własność Niemieckich Kolei Rzeszy i objęta została tzw. planem „Otto”, który przewidywał modernizacje i rozbudowę węzła w związku z planowanym atakiem Niemiec na ZSRR. Planowano nie tylko zwiększenie przepustowości, rozbudowę torów postojowych z nowoczesnym ciągiem technicznym obrządzania parowozów, ale także realizacje zaplecza do napraw lokomotyw i wagonów oraz zwiększenie liczby stanowisk postojowych dla nowoczesnych, dużych lokomotyw parowych. W 1941 r. wybudowana została duża hala napraw lokomotyw ze skrzydłem warsztatowym i kominem, obrotnica przegubowa, przesuwnica wagonów, żuraw wodny, dwa kanały rewizyjne, rezerwowy kanał oczystkowy, dwa dwutorowe kanały oczystkowe z basenami szlaki, suszarnia piasku z wyposażeniem, wieża napiaszczania lokomotyw i nastawnia wykonawcza. Rok później powstała dyspozytornia lokomotywowni, stołówka z pomieszczeniami socjalnymi, kotłownia centralnego ogrzewania, siłownia spalinowa z trafostacją oraz warsztaty naprawy wagonów. Po zakończeniu II wojny światowej właścicielem zespołu stacji zostały Polskie Koleje Państwowe z administracją w Poznaniu. W wyniku restrukturyzacji przeprowadzonej w 1989 r. infrastruktura stacji, została podzielona pomiędzy Polskimi Liniami Kolejowymi S.A zarządzającymi budynkiem nastawni, torami i terenem stacji, Polskimi Kolejami Państwowymi S.A spółką, która stała sie właścicielem pozostałej części obiektów oraz PKP Nieruchomości S.A. W grudniu 2009 r. zespół stacji w Gnieźnie usytuowany przy ul. Dworcowej i Składowej, kolonie mieszkaniową przy ul. Pocztowej oraz wiadukt drogowy wpisano do rejestru zabytków. Obecnie w wyniku porozumienia pomiędzy PKP S.A., Xcity Investment i Miastem Gniezno trwają prace projektowe nad zagospodarowaniem terenów zabytkowego zespołu stacji Gniezno łącznie z terenem inwestycyjnym PKP obejmujący obszar 25 hektarów w ramach, których odbyły się w czerwcu 2017 r. Warsztaty Urbanistyczne Charrette realizowane przez pracownię architektoniczną MAU Mycielski Architecture & Urbanism.

Opis

Zespół stacji zlokalizowany został w południowej części Gniezna w oddaleniu od najstarszej części miasta. Węzeł skupia kilka ważnych linii kolejowych z Wrocławia, Poznania, Jarocina. Tworzą go obiekty budowlane i inżynieryjne pochodzące z okresu około 100 lat. Układ przestrzenny stacji tworzą czytelne trzy podzespoły. Najbardziej charakterystyczny jest usytuowany pomiędzy wiaduktem drogowym im. ks. J. Popiełuszki, torami i ul. Składową zespół architektoniczny dominujący nad całą stacją w skład, którego wchodzą dwie lokomotywownie wachlarzowe z 1888r. i z 1908-1909 r., wyposażone w obrotnicę zrównoważoną pochodzącą z 1910 r. i przegubową z 1941 r., hala napraw lokomotyw ze skrzydłem warsztatowym i kominem z 1941 r., wieża wodna z 1906 r., żuraw wodny, warsztaty naprawy wagonów z 1941 r. z przesuwnicą wagonów i magazynem, kotłownia z 1941-42, budynek tokarki kołowej, oraz nastawnia „Gn-A” z 1911 r. Na uwagę zasługuje budynek dyspozytorni lokomotywowni z 1942 r. z unikatową konstrukcją żelbetowego stropu rusztowego, wspierający głowicę dyspozytorni. Budynki zbudowane z cegły, nieotynkowane, z elewacjami z różnorodną dekoracją architektoniczną. Architektura zespołu charakterystyczna dla budynków kolejowych z przełomu XIX i XX w prezentuje duże zróżnicowane stylistyczne począwszy od uproszczonego historyzmu z wpływami neogotyku widocznymi w artykulacja hali wachlarzowej ze skrzydłem warsztatowym, secesji w nastawni dysponującej Gn-A oraz modernizmu w hali napraw parowozów, budynku warsztatowym przy drugiej hali wachlarzowej, stołówki i dyspozytorni. Wyposażenie techniczne częściowo zachowane przedstawia bogactwo rozwiązań technicznych z zakresu inżynierii kolejowej. Drugi zespół prezentuje ciąg technologiczny związany z obsługą lokomotyw parowych. Przystosowany był do jednoczesnego obrządzania kilkunastu parowozów. Tworzą go ostatni zachowany w Polsce bramowy żuraw węglowy, żelbetowy basen węglowy, dwutorowy kanał oczystkowy, z basenami szlaki i żurawiem wodnym, dwutorowy kanał rewizyjny, rezerwowy kanał oczystkowy, budynek piaskowni z piecem suszarniczym i wieżą napiaszczania lokomotyw. 

Zespół stacji Gniezno dostępny z zewnątrz. Możliwość zwiedzania parowozowni po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z Krzysztofem Modrzejewskim, prezesem Gnieźnieńskiego Stowarzyszenia Miłośników Kolei, który organizuje w Gnieźnie m. in. coroczne i coraz bardziej popularne „Dni Pary”. Sąsiadującą ze stacją, Gnieźnieńską Kolejką Wąskotorową od 2003 roku opiekuje się GKW Towarzystwo Miłośników Gniezna.

Zespół stacji Gniezno dostępny z zewnątrz. Możliwość zwiedzania parowozowni po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z Krzysztofem Modrzejewskim, prezesem Gnieźnieńskiego Stowarzyszenia Miłośników Kolei, który organizuje w Gnieźnie m. in. coroczne i coraz bardziej popularne „Dni Pary”. Sąsiadującą ze stacją, Gnieźnieńską Kolejką Wąskotorową od 2003 roku opiekuje się GKW Towarzystwo Miłośników Gniezna.

Oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 03-11-2017 r.