Cerkiew w Łówczy to budynek niejednorodny, złożony z elementów powstałych w różnym czasie. Najstarszymi elementami, stanowiącymi pozostałości pierwotnej świątyni wzniesionej na wzór kościoła łacińskiego są prezbiterium oraz nawa. Obecny wygląd świątyni, utrzymany w ogólnym schemacie tradycyjnej cerkwi drewnianej (uzyskany dzięki nadbudowie nawy o kopułę z tamburem i dobudowie babińca), to głównie efekt jej rozbudowy w czasach ożywionej dyskusji nt. poszukiwań stylu narodowego w drewnianej architektury cerkiewnej. Towarzysząca cerkwi dzwonnica wyróżnia się na tle innych obiektów tego rodzaju nietypowym, podłużnym planem. Na uwagę zasługuje także grupa cennych nagrobków, zwłaszcza klasycystyczny pomnik właściciela wsi Ignacego d’Thullie.

Historia

Pierwsze wzmianki o wsi Łówczy pochodzą z XV w. Początki ruskiej organizacji parochialnej w Łówczy są nieznane. Z pewnością jakaś cerkiew istniała tu w XVII w. a w 1698 na jej miejscu wzniesiona została kolejna świątynia (w trakcie budowy obecnej cerkwi pod podłogą prezbiterium została umieszczona belka nadproża głównego otworu wejściowego poprzedniej cerkwi z wyciętą datą „1698”.). W wyniku reform józefińskich cerkiew straciła funkcję świątyni parafialnej i status parafii odzyskała dopiero w 1861 r. Na początku XIX w. cerkiew znajdowała się już w złym stanie. W 1808 r. z inicjatywy ówczesnego dziedzica wsi Jana Matczyńskiego rozpoczęto wznoszenie nowej, zachowanej do dzisiaj świątyni. Jej budowa przeciągnęła się aż do 1845 r. Cerkwi nadano wygląd kościoła łacińskiego (zgodnie z wolą fundatora) – miała dwudzielny plan i była przekryta dachami dwuspadowymi. Pod południową zakrystią właściciel wybudował kryptę rodową. W 1899 r. za parocha Eustachego Pelecha cerkiew uległa zasadniczej przebudowie. Do nawy dostawiono babiniec a nad nawą wzniesiono kopułę na tamburze, wzmacniając ściany nawy lisicami. Dzięki tej rozbudowie świątyni nadano charakterystyczne cechy drewnianej architektury cerkiewnej. Prawdopodobnie podczas tego remontu wzniesiono obok cerkwi wolnostojącą dzwonnicę wykonaną przez cieślę Pietraszkiewicza (nazwisko cieśli na jednej z belek piętra dzwonnicy). W 1905 r. cerkiew z zewnątrz oszalowano deskami a we wnętrzu dekorowano polichromią. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w końcu lat 40. XX w. cerkiew została przejęta na kaplicę filialną pw. Matki Boskiej Bolesnej parafii rzymskokatolickiej pw. św. Michała Archanioła w Płazowie. W poł. l. 60. XX w. przeprowadzono remont świątyni, podczas którego przerobiono południową zakrystię na salkę katechetyczną. Od czasu ukończenia budowy nowego kościoła w 2001 r. stara cerkiew pozostaje nieużytkowana.

Opis

Zespół cerkiewny położony jest w centralnej części wsi, jednak z dala od zabudowy wiejskiej, która w tej części się nie wykształciła ze względu na trudne warunki terenowe (stok rozległego wzniesienia przeciętego wysokim, urwistym wąwozem potoku Łówczanka poprzecinanym licznymi głębokimi jarami). Zespół usytuowany jest przy obrzeżu stromej skarpy wąwozu Łówczanki. W centrum ogrodzonego placu – dawnego cmentarza cerkiewnego – znajduje się orientowana cerkiew, a na południe od niej, niemal na krawędzi stoku usytuowana jest drewniana dzwonnica.

Na cmentarzu przycerkiewnym znajduje się kilka kamiennych nagrobków z XIX-XX w., m. in. klasycystyczny pomnik właściciela wsi Ignacego d’Thullie (zm. w 1841 r.), Ok. 100 m na zachód od cerkwi, przy głównej drodze dojazdowej położony jest dawny grekokatolicki cmentarz parafialny z pozostałością kaplicy upamiętniającej zniesienie pańszczyzny.

Cerkiew jest drewniana, trójdzielna, z prezbiterium na planie wydłużonego prostokąta zamkniętym od wsch. trójbocznie, szerszą od prezbiterium nawą na planie zbliżonym do kwadratu oraz dostawionym do nawy węższym od niej babińcem na planie prostokąta. Do prezbiterium od pn. przylega zakrystia na planie zbliżonym do kwadratu a od pd. salka katechetyczna, częściowo przylegająca także do nawy oraz przedsionek przylegający do salki i nawy. Pod salką katechetyczną znajduje się obecnie niedostępna krypta grobowa fundatora Jana Matczyńskiego. Bryła cerkwi jest zwarta, zestawiona z kubicznych bloków babińca, nawy, prezbiterium, zakrystii, salki oraz przedsionka salki o zróżnicowanej wysokości poszczególnych członów. W bryle elementem zdecydowanie dominującym jest nawa z niskim, ośmiobocznym tamburem nakrytym ośmiopołaciowym kopulastym hełmem zwieńczonym latarnią. Nad prezbiterium i babińcem dachy mają taką samą wysokość, a ich kalenice sięgają nieco poniżej zwieńczenia tamburu nawy – nad babińcem dach jest dwuspadowy, nad prezbiterium wielospadowy; nad zakrystią i salką katechetyczną dachy stanowią kontynuację dachu prezbiterium. Przedsionek salki jest przykryty dachem pulpitowym. 

Cerkiew została posadowiona na kamiennej podmurówce i dębowej podwalinie, wzniesiona z drewna sosnowego w konstrukcji zrębowej z wyjątkiem przedsionka salki katechetycznej wykonanego w konstrukcji słupowej. Ściany nawy są wzmocnione pionowymi słupami, tzw. „lisicami”. Ściany zewnętrzne są oszalowane pionowo deskami z listwowaniem, zwieńczone profilowanymi gzymsami. Wszystkie dachy i hełm pobite zostały blachą. Otwory okienne w nawie, prezbiterium i babińcu są prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym; w zakrystii i salce katechetycznej otwory okienne są prostokątne. Otwory drzwiowe prostokątne.

Wnętrze nawy przekrywa ośmiopołaciowa kopuła zrębowa. W prezbiterium i babińcu założone są pozorne sklepienia kolebkowe o łuku odcinkowym a w zakrystii, salce katechetycznej i przedsionku salki stropy płaskie. W babińcu znajduje się chór śpiewaczy wsparty na dwóch słupach.

Wnętrze pokryte jest prostą polichromią o podziałach ramowych (część cokołowa obita jest obecnie boazerią), przedstawienia figuralne występują jedynie w tamburze kopuły. W babińcu nad prześwitem do nawy od wsch. umieszczona jest malowana inskrypcja cyrylicą z rokiem budowy cerkwi i wykonania malowideł (SOZDAN BYST CHRAM SEJ G.B. 1808 OBNOWLEN ŻE 1905). Z dawnego wyposażenia zachował się między nawą a prezbiterium zdekompletowany, trójrzędowy ikonostas z 1901 r. (brak ikon namiestnych oraz wrót carskich i diakońskich) a w sanktuarium ołtarzyk architektoniczny z XVIII/XIX w. Elementy wyposażenia pochodzące z cerkwi znajdują się także w zbiorach muzealnych Łańcuta, Przemyśla i Lubaczowa. Jako ciekawostkę warto jeszcze wspomnieć, że wcześniejszy ikonostats z cerkwi w Łówczy datowany na pocz. XIX w., przeniesiony został do cerkwi w Woli Wielkiej. 

Wolnostojąca dzwonnica usytuowana jest w odległości ok. 10 m na pd. od cerkwi. Jest to budowla drewniana, założona na planie prostokąta, posadowiona na kamiennej podmurówce, dwukondygnacjowa o kondygnacjach wydzielonych daszkiem okapowym, nakryta czterospadowym dachem z krótką kalenicą. Dzwonnica wykonana została w konstrukcji słupowo-ramowej, z zewnątrz oszalowana deskami w pionie bez listwowania. Połacie dachowe oraz międzykondygnacjowy daszek okapowy są kryte blachą. Na belce zachodniej ściany piętra znajduje się wycięty cyrylicą napis „PIETRASZKEWYCZ”.

Obiekty z zewnątrz dostępne przez cały rok, możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Ryszard Kwolek, OT NID w Rzeszowie, 23-01-2019 r.