Architektura iwonickiego uzdrowiska stanowi syntezę rozpowszechnionego wówczas w całej Europie tzw. stylu alpejskiego (występującego powszechnie zwłaszcza w miejscowościach turystycznych i kuracyjnych) z późnoklasycystycznym nurtem rodzimej architektury polskiej. W późniejszej fazie krzyżują się w niej elementy eklektyczne z różnymi formami ciesiołki i budownictwa ludowego, przy czym wyraźnie rozpoznawalne są w tej architekturze charakterystyczne formy, a zwłaszcza  motywy dekoracyjne  przetworzonego wernakularyzmu alpejskiego.

Historia

Tradycje lecznictwa uzdrowiskowego w Iwoniczu mają starą, prawdopodobnie jeszcze średniowieczną metrykę, choć za umowną datę powstania uzdrowiska w tej miejscowości przyjmuje się rok 1578. W tym właśnie roku Wojciech Oczko, nadworny lekarz królów polskich (Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy), wydał w Krakowie dzieło pt. „Cieplice”, w którym sklasyfikował wody mineralne i lecznicze występujące w Polsce, wymieniając m. in. źródło Bełkotka w Iwoniczu.

W XVII i pocz. XVIII w. tutejsze źródła były już powszechnie znane, np. w 1687 r. Jan Denis lekarz króla Francji Ludwika XIV w druku „Ciekawy opis źródła odkrytego w Polsce” napisał m. in: „Mieszkańcy tej wsi zwanej Iwonicz, codziennie pijący tę wodę nigdy nie chorują a przeciwnie są rześcy, silni i większość z nich żyje do stu pięćdziesięciu lat...”

W 1793 r. Michał Ostaszewski – właściciel wsi od 1790 r. – zbudował tu pierwsze łazienki do kąpieli mineralnych, już jednak w 1799 r. sprzedał dobra iwonickie Teofilowi Załuskiemu. Faktycznym twórcą iwonickiego uzdrowiska był syn Teofila Załuskiego, Karol, naczelnik powstania listopadowego na Litwie (zmarły w 1845 r.). W 1837 r. przystąpił do odbudowy starych źródeł i budowy uzdrowiska przy źródłach „Karol”, „Amelia” i „Józef”, a już w 1838 r. i w latach następnych powstały m.in. łazienki, budynki dla gości, letnia rezydencja Załuskich (tzw. Stary Pałac) oraz ośmioboczna obudowa źródeł – tzw. pawilon nad źródłami. Pierwsze budynki uzdrowiskowe powstawały wg projektów żony Karola, Amelii z Ogińskich Załuskiej, która wytyczała także ścieżki w okalającym uzdrowisko lesie zamieniając go stopniowo w park zdrojowy. Wygląd uzdrowiska z tego czasu obrazują zachowane rysunki i litografie z lat 1838-50. Na pamiątkę rozpoczęcia odbudowy w 1837 r. w parku zdrojowym ustawiono zegar słoneczny. Do popularyzacji uzdrowiska z pewnością przyczynili się Teodor Torosiewicz (lwowski farmaceuta i chemik), oraz Józef Dietl (lekarz, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, zwany twórcą polskiej balneologii), którzy badali i opisywali lecznicze właściwości tutejszych wód, a przede wszystkimi publikowali wyniki swych badań. W poł. XIX w. (ok. 1851 r.) wytyczona została nowa droga do uzdrowiska, biegnąca wzdłuż potoku Iwoniczanka, wyznaczając kierunki rozwoju przestrzennego Iwonicza-Zdroju.

Z analizy zachowanych materiałów kartograficznych a przede wszystkim ikonograficznych wynika, że najstarszy fragment uzdrowiska tworzył zachowany do dzisiaj drewniany Stary Pałac oraz usytuowane po jego bokach, również drewniane, budynki zdrojowe tworzące wraz z pałacem zabudowę w kształcie podkowy, nawiązującą do zabudowy zespołów pałacowych ujętych oficynami. Oprócz opisanego zespołu, wzdłuż drogi prowadzącej do Iwonicza usytuowane były  nieliczne budynki mieszkalne i gospodarcze.

Po śmierci w 1858 r. Amelii Załuskiej majątek iwonicki przejął w posiadanie syn Karola i Amelii - Michał Załuski, który kontynuował rozbudowę uzdrowiska znacznie  unowocześniając metodę pozyskiwania wody ze źródeł. Modernizacji poddano także istniejącą już zabudowę oraz wzniesiono szereg nowych budynków zdrojowych. W 1861 r. wzniesiono dwukondygnacyjny Hotel Główny (Dom Zdrojowy), a w początkach lat 70. XIX w. łazienki mineralne. Wzniesiono także kryty deptak przy łazienkach borowinowych. W związku ze wzrostem popularności uzdrowiska w latach 70. i 80. XIX w. wzniesiono szereg pensjonatów, z których część zachowała się do dzisiaj (pensjonaty Bazar, Belweder i Ustronie). Wyraźny wzrost liczby kuracjuszy pod k. XIX i na pocz. XX w. (w 1875 – 1105 osób, w 1900 – 3160, a w 1912 – 5706 kuracjuszy) wpłynął na intensywny rozwój zabudowy już nie tylko w obrębie historycznego zdroju, ale też w jego sąsiedztwie. W 1895 r. został wybudowany drewniany kościół wzniesiony z fundacji Załuskich wg projektu austriackiego architekta Favorgera. Do pierwszej wojny światowej w centrum uzdrowiska będącego własnością rodziny Załuskich powstało jeszcze kilka pensjonatów (m. in. Pod Jodłą, Zacisze, Biały Orzeł). Rozwój uzdrowiska przerwała pierwsza wojna światowa, a już w okresie powojennym trudności finansowe Załuskich nie pozwoliły na większe inwestycje budowlane. Do lat 30. XX w. na terenie uzdrowiska powstały jeszcze tylko dwa obiekt, a wielki kryzys gospodarczy w latach 30. spowodował, że dawni właściciele zaczęli sprzedawać poszczególne obiekty uzdrowiskowe.  Nie oznaczało to jednak jakiegoś większego regresu w rozwoju tej miejscowości zdrojowej, ponieważ inicjatywę w zakresie inwestycji budowlanych zaczęli przejmować inni. W samych tylko latach 30. XX w. powstało ponad 20 nowych pensjonatów, tyle że już poza obszarem dawnego uzdrowiska. Podczas drugiej wojny światowej uzdrowisko poniosło dotkliwe straty materialne (głównie w 1944 r.). Ucierpiały m.in. budynki Biały Orzeł, Pod Jodłą, Stary Pałac, Łazienki Mineralne oraz Ustronie a wszystkie urządzenia lecznicze uległy zniszczeniu lub dewastacji. Mocą dekretu PKWN z 1944 r. zakład uzdrowiskowy przeszedł na własność Skarbu Państwa. Należy jeszcze wspomnieć, że uzdrowisko jeszcze po II wojnie światowej znajdowało się w granicach wsi Iwonicz i jako odrębna miejscowość Iwonicz-Zdrój zaczęło funkcjonować dopiero w wyniku podziału administracyjnego Iwonicza w 1955 roku. W 1973 r. Iwonicz-Zdrój podniesiono do rangi miasta.

Opis

Iwonicz-Zdrój położony na obrzeżach Beskidu Niskiego. Centrum uzdrowiska leży na wysokości 410 m npm. Wokół uzdrowiska, położonego w dolinie Iwonickiego Potoku (dopływu Lubatówki), rozciągają się malownicze wzgórza porośnięte lasem mieszanym. Z części przyległych do uzdrowiska lasów utworzono rozległy park zdrojowy z siecią ścieżek spacerowych, zajmujący powierzchnię ponad 200 hektarów.

Centrum iwonickiego uzdrowiska posiada dobrze zachowany układ przestrzenny oraz zespół zabudowy (głównie drewnianej) o wyjątkowej wartości zabytkowej docenionej poprzez wpis do rejestru zabytków województwa podkarpackiego. Dodać należy, że uzdrowisko nie jest tworem jednorodnym lecz zespołem budynków i obiektów małej architektury oraz zieleni kształtującym się dość spontanicznie w przeciągu ok. 70 lat. Ten powstały w l. 30. XIX w. a wykształcony głównie w II poł. XIX w. oraz w początkach XX w. układ zabudowy zdroju zasadniczo przetrwał do dzisiaj.  

Zabudowę najstarszej części Iwonicza-Zdroju stanowią w większości drewniane budynki stosunkowo jednolite stylistycznie. Architektura iwonickiego uzdrowiska stanowi swoistą syntezę rozpowszechnionego wówczas w całej Europie tzw. stylu alpejskiego (zwanego też szwajcarskim lub tyrolskim a występującego powszechnie zwłaszcza w miejscowościach turystycznych i kuracyjnych,  obejmującego przede wszystkim hotele, pensjonaty i domy kuracyjne), z późnoklasycystycznym nurtem rodzimej architektury polskiej. W późniejszej fazie  krzyżują się w niej elementy eklektyczne z różnymi formami ciesiołki i budownictwa ludowego, przy czym wyraźnie rozpoznawalne są w tej architekturze charakterystyczne formy, a zwłaszcza  motywy dekoracyjne  przetworzonego wernakularyzmu alpejskiego.

Osią zabudowy historycznego uzdrowiska jest obecnie deptak z usytuowanym pośrodku placem J. Dietla przechodzący w plac Karola i Józefa. Tu zachowały się budynki oraz elementy małej architektury z czasu tworzenia uzdrowiska takie jak dawna rezydencja Załuskich – tzw. Stary Pałac, Pawilon nad Źródłami „Karola” i „Amelii” czy Zegar Słoneczny. Tu znajdują się także nieco późniejsze Stare Łazienki i tzw. Łazienki Borowinowe (wielokrotnie przebudowywane), dawny Hotel Główny, pensjonat Bazar oraz usytuowana na stoku wzniesienia willa Belweder. Zabudowę uzdrowiskową zamykają zlokalizowane na południe od centrum pensjonaty Krakowiak, Pod Jodłą, Biały Orzeł i Ustronie. Na wschód od pensjonatu Bazar, u podnóża porośniętej lasem Góry Borowinowej, położony jest drewniany kościół pw. św. Iwona.

Stary Pałac – dawna rezydencja Załuskich – jest najstarszym zachowanym obiektem kurortu. Wybudowany został w latach 1837-38 wg rysunku Amelii Załuskiej. Jest to budynek drewniany o konstrukcji zrębowej, otynkowany, na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny z czterokolumnowym portykiem od frontu i loggią w elewacji tylnej, nawiązujący do późnoklasycystycznej architektury murowanej.

Do obiektów z 1 poł. XIX w. należy też drewniany pawilon nad źródłami „Karola” i „Amelii” usytuowany za łazienkami borowinowymi, wzniesiony w formie ośmiobocznej gloriety, z ustawionymi na postumentach kolumnami i doryckim belkowaniem.

Dom Zdrojowy (Hotel Główny) wzniesiony został w 1861 r. i nieco rozbudowany w 1887 r. Jest to duży, bogato dekorowany drewniany budynek o konstrukcji zrębowej oraz słupowej (weranda), oszalowany deskami w poziomie, na rzucie zbliżonym do litery F,  piętrowy o zryzalitowanej bryle, kryty dachami dwuspadowymi.

Willa Belweder wybudowana została w 1871 r. jako letnia rezydencja Załuskich. Usytuowana jest na stoku wzniesienia, na wysokim podmurowaniu. Jest to budynek drewniany o konstrukcji zrębowej, oszalowany deskami w poziomie, wzniesiony na rzucie zbliżonym do kwadratu, dwukondygnacyjny o urozmaiconej bryle, z podcieniem wnękowym w elewacji frontowej (zachodniej), dwukondygnacyjnym wgłębnym gankiem na słupach w elewacji południowej oraz pięciobocznym ryzalitem w elewacji północnej. Budynek nakryty jest trzema dachami dwuspadowymi.

Piętrowy budynek tzw. Bazaru wzniesiony został w latach 1876-1880 z fundacji Michała Załuskiego. W budynku mieścił się urząd pocztowy i telegraf, a w późniejszym czasie liczne sklepy. Jest to budynek drewniany o konstrukcji zrębowej, oszalowany deskami w poziomie, wzniesiony na rzucie prostokąta z alkierzowo wykształconymi narożami, trzykondygnacyjny o urozmaiconej bryle, z czworoboczną wieżą zegarową zwieńczoną altaną na słupach w narożniku południowo-zachodnim oraz dwukondygnacyjnymi galeriami na słupach w elewacji południowej i wschodniej, z nadwieszonymi balustradami w elewacjach zachodniej, północnej i wschodniej. Budynek kryty jest dwu i trójspadowymi dachami.

Usytuowane przy deptaku naprzeciw pałacu Załuskich Stare Łazienki (Łazienki Mineralne) wzniesione zostały wg projektu Feliksa Księżarskiego w latach 1869-1875 w miejscu pierwszych, drewnianych łazienek. Jest to budynek murowany z cegły, otynkowany, na rzucie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjny, zryzalitowany w części środkowej i bocznych w elewacjach dłuższych oraz w części środkowej w elewacjach krótszych. Budynek został nadbudowany i rozbudowany po II wonie światowej. Otrzymał m. in. wejście w elewacji północnej (krótszej) ukształtowane w formie półkolistego portyku kolumnowego. Nad ryzalitami w elewacjach dłuższych trójkątne ściany szczytowe dachów poprzecznych. Wszystkie dachy dwuspadowe.

Łazienki Borowinowe zlokalizowane tuż przy Starych Łazienkach  wzniesione zostały w 1837 r., zmodernizowane w l. 70. XIX w. a gruntownie przebudowane w 1922 i w 1970 r. Jest to budynek murowano-drewniany, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, parterowy z krytym deptakiem wzdłuż całej elewacji wschodniej w formie lekkiej loggii arkadowej na filarach.

Pensjonat Ustronie wzniesiony został w latach 1870-1879 przez budowniczego Jacka Matusińskiego. W 1900 r. zabudowano otwartą wcześniej werandę na parterze. Budynek swoją bryłą wyraźnie nawiązuje do neowernakularyzmu alpejskiego, a ściślej tyrolskiego, i jest w Iwoniczu-Zdroju najbardziej reprezentatywnym przykładem tego stylu. Budynek usytuowany jest w południowej części uzdrowiska. Obiekt posadowiony na kamiennych piwnicach, wzniesiony został w konstrukcji zrębowej, na rzucie prostokąta z alkierzowo wysuniętą trójkondygnacyjną wieżą w narożniku południowo-wschodnim. Budynek dwukondygnacyjny, z galerią zabezpieczoną balustradą z ozdobnie wyrzynanych desek obiegającą na piętrze cały budynek (z wyjątkiem wieży). Na parterze galeria z balustradą obiegająca dawniej cały budynek, biegnie obecnie jedynie wzdłuż ściany wschodniej (od północy galeria została zastąpiona wtórnie werandą). W elewacji krótszej, od strony południowej znajduje się zewnętrzna klatka schodowa z  dekoracyjnie wycinaną balustradą. Galeria z trzech stron wsparta na słupach biegnących przez obie kondygnacje, a od wschodu na wysuniętych belkach stropowych. Dach nad budynkiem dwuspadowy. Wieża jest oszalowana deskami w poziomie, na budynku pozostawiono bielony zrąb.

Jednym z najbardziej malowniczych budynków Iwonicza-Zdroju jest Pensjonat Biały Orzeł wzniesiony w 1912 r. przez majstra ciesielskiego Floriana Wajsa z Klimkówki. Budynek posadowiono na wysokim, kamiennym podpiwniczeniu wysuniętym znacznie przed budynek i  pełniącym funkcję obszernego tarasu. Budynek zbudowano z drewna w konstrukcji zrębowej, na rzucie wydłużonego prostokąta. Elewacje boczne i frontowa z balkonami w formie dwukondygnacyjnych, ażurowych wykuszy wspartych na dekoracyjnych kroksztynach i krytych dachami dwuspadowymi. Dach nad budynkiem czterospadowy.

Kaplica zdrojowa – obecnie kościół pw. św. Iwona – wzniesiona w 1895 r. wg projektu Austriaka Favorgera, a zbudowana przez Franciszka Nadera ze Lwowa. Świątynia położona jest w północno-wschodniej części zdroju, u podnóża porośniętej lasem Góry Borowinowej. Zbudowana została z drewna w konstrukcji szkieletowej, na kamiennym podmurowaniu, o ścianach szalowanych deskami w układzie pionowym z listwowaniem. Założona na rzucie prostokąta, trójnawowy, bazylikowy, bez wyodrębnionego prezbiterium. Nawa główna nakryta jest dachem dwuspadowym z dwiema wieżyczkami na sygnaturkę o hełmach w formie graniastosłupa. Nawy boczne o dachach pulpitowych. Wszystkie dachy pokryte są blachą. Wewnątrz nawa główna wydzielona została od bocznych trzema parami drewnianych słupów połączonych spłaszczonymi arkadami. Elementem charakterystycznym jest otwarta do wnętrza więźba dachowa. Świątynia jest wyjątkowym na terenie województwa podkarpackiego przykładem drewnianego kościoła zdrojowego o cechach neogotyckich.

Z innych budynków należy wspomnieć jeszcze o niewielkim murowanym budynku wzniesionym w l. 20. XX w. na źródłem „Józef”, nieco oddalonej od centrum uzdrowiska drewnianej willi Zacisze z 1905 r., drewnianym pensjonacie Zofiówka przy ul. Kulczyckiego z 1908 r., murowanym Pensjonacie Pod Jodłą wybudowanym w 1898 i przekształconym w l. 50 XX w. oraz obiektach małej architektury: figurze św. Michała Archanioła, zegarze słonecznym i obelisku upamiętniającym założycieli uzdrowiska.

Dostęp bez ograniczeń.

Opr. Ryszard Kwolek, 05-01-2018 r.