założenie urbanistyczne - Zabytek.pl
Adres
Kostomłoty
Lokalizacja
woj. dolnośląskie, pow. średzki, gm. Kostomłoty
Historia
Pierwsza wzmianka o miejscowości Kostomłoty (do 1945 – Kostenblut) może pochodzić z 1137 r., kiedy to w źródłach wymieniona została osada Kotskin.
Kostomłoty były pierwotnie wsią książęcą, a następnie wiejską posiadłością klasztoru benedyktynów, i później premonstratensów św. Wincentego we Wrocławiu. Prawdopodobnie pod koniec XII w. w Kostomłotach był już wytyczony plac rynkowy. W 1214 r. osadzie nadane zostało niemieckie prawo miejskie, jakie już miała Środa Śląska. W czasie wojny trzydziestoletniej, w 1635 r. miasteczko zostało całkowicie zniszczone, spladrowane i spalone, podobno ocalał jedynie kościół. Kostomłoty utraciły równocześnie czasowo prawa miejskie. Zostały one odnowione za wstawiennictwem opata premonstratensów przez cesarza Leopolda I w dniu 29 maja 1692 r. Po przejęciu Śląska przez Prusy Kostomłoty straciły na znaczeniu i ponownie stały się osadą targową. Targi odbywały się w Kostomłotach dwa razy do roku. Ostateczna utrata praw miejskich nastąpiła w 1875 r. Miejscowość pozostawała własnością klasztoru premonstratensów do czasu sekularyzacji w 1810 r. W opisie z 1795 r. miejscowość określona została jako osada targowa, w której znajdował się katolicki kościół parafialny, 2 budynki należące do plebanii, szkoła, karczma, 17 zagród kmiecych, 17 zagrodniczych, 17 chałupniczych i 23 inne domostwa; liczba ludności została określona na 483 osoby. Gwałtowny rozwój miejscowości nastąpił w pierwszej połowie XIX w. W 1845 r. w Kostomłotach odnotowano 121 domów, wieś była w większości katolicka, zamieszkana była przez 932 mieszkańców Znajdujące się w Kostomłotach duże i bogate gospodarstwa, określane były następnie w 2 poł. XIX w. i do 1945 r. jako dobra wielkomieszczańskie (Grossbürgergüter). Do tych gospodarstw należało w końcu XIX w. 14 majątków o areale od 40 do przeszło 80 ha. Podobna struktura gospodarstw utrzymała się w Kostomłotach do czasów wojny.
Opis
Historycznie ukształtowany układ przestrzenny Kostomłotów nie uległ zasadniczym przeobrażeniom od schyłku epoki nowożytnej; opiera się zasadniczo na osi wschód – zachód, którą wyznacza obecna ulica 1 Maja. Jej rozszerzenie na odcinku wschodnim (wydłużone, szerokie nawsie) tworzy plac rynkowy, będący centrum układu. Dawny plac targowy zamknięty jest od wschodu drogą biegnącą z północy na południe (obecne ulice Szpitalna i Wrocławska). Pośrodku placu, w jego zachodniej części, usytuowany jest na wyniesieniu kościół parafialny otoczony cmentarzem o nieregularnym, zbliżonym do owalu kształcie. We wschodniej części placu znajduje się śródrynkowy blok zabudowy historycznej.
W Kostomłotach, w obrębie wykształconego w epoce nowożytnej układu przestrzennego zachowana jest niemal w całości zabudowa zagrodowa sprzed 1945 r. Wprawdzie część z budynków wskutek przebudów i modernizacji zatraciła cechy stylowe, niemniej jako zespół zabudowy wiejskiej stanowi interesujący i cenny przykład dobrze zachowanej wsi. Okazała zabudowa zagrodowa zachowała się zwłaszcza wzdłuż ul. 1 Maja oraz wokół placu rynkowego. Przeważa zabudowa pochodząca z około połowy, 3. i 4. ćw. XIX w. Wzdłuż ul. Szpitalnej Wrocławskiej, Średzkiej i Krótkiej zachowana jest drobniejsza zabudowa zagrodowa. Współcześnie powstająca zabudowa mieszkaniowa nie zaburza historycznego układu przestrzennego miejscowości.
Zabytek dostępny.
Oprac. Bogna Oszczanowska, OT NID we Wrocławiu, 30.10.2017 r.
Rodzaj: układ przestrzenny
Forma ochrony: Rejestr zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_02_UU.10372