Historia

Kościół pw. św. Gotarda w Kostomłotach (do 1945 – Kostenblut) wymieniony został po raz pierwszy w dokumencie papieża Innocentego III z 1201 r. – określony został wówczas jako ecclesia St. Godardi in Costomlot. Zachowany do dzisiaj kościół pod obecnym wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego wzniesiony został w poł. XIV w., remontowany był ok. 1550 r., rozbudowany w latach 1582–85. W 1815 r. została zburzona stara wieża, kolejna rozbudowa miała miejsce w latach 1818–19. Świątynia była wielokrotnie remontowana: w 1849 r., 1867 r.; z 1880 r. pochodzi zrealizowany projekt przebudowy zakrystii, polegającej na nadbudowie II kondygnacji - loży. Wkrótce po 1881 r. dobudowano południową kaplicę chrzcielną i przedłużono chór wschodni. W 1909 lub w 1911 r. przebudowano wieżę i zamontowano kulę z krzyżem. W okresie powojennym prowadzone były dalsze remonty: w latach 1959–60 wymieniono pokrycie dachowe, w 1970 r. przeprowadzono remont wieży, w 1997 r. remont elewacji, w 2003 r. konserwowano elementy wystroju i wyposażenia.

Opis

Kościół parafialny otoczony cmentarzem o nieregularnym, zbliżonym do owalu kształcie usytuowany jest na wyniesieniu, pośrodku rozległego, wydłużonego na osi wschód-zachód rynku, w jego zachodniej części.

Jest to budowla gotycka, o ścianach murowanych z cegły i kamienia łamanego, tynkowanych. Orientowany, założony na rzucie prostokąta, z węższym, zakończonym prosto prezbiterium, do którego symetrycznie dobudowana została od północy zakrystia oraz od południa kaplica. Do elewacji południowej przylega kruchta mieszcząca wejście do budynku. Korpus kościoła oraz prezbiterium nakryte są ceramicznymi dachami dwuspadowymi; podobnie nakryte kaplica południowa oraz zakrystia. Naroża prezbiterium oraz kaplicy południowej są oskarpowane. W części zachodniej czterokondygnacyjna wieża o formach neogotyckich, w ostatniej kondygnacji przechodząca w oktogon, zwieńczona ostrosłupowym, załamanym hełmem krytym blachą, z kulą, krzyżem i chorągiewką z datą 1818.

Na osi fasady znajduje się portyk głównego wejścia do kościoła, z uskokowymi ościeżami zamkniętymi łukiem ostrym, zwieńczony trójkątną wimpergą. W elewacji północnej nawy zamurowany piaskowcowy, wczesnorenesnasowy portal, wykonany ok. 1550. Na  elewacji pnółnocnej odsłonięte zostały fragmenty renesansowego, diamentowego sgraffita. Kruchta południowa z elewacją południową zwieńczona renesansowym, attykowym szczytem; wejście do kruchty ujęte renesansowym, piaskowcowym portalem – otwór wejściowy zamknięty łukiem pełnym, ujęty piaskowcową opaską z inskrypcją: [JOHANNES G]REBER CONSVL FIERIT FECIT ANNO SALVTIS 1585 23 JVNI.

Wnętrze kościoła rozwiązano jako salowe, z wydzielonym łukiem tęczowym niższym prezbiterium, przy którym od strony południowej dwuprzęsłowa, założona na planie prostokąta kaplica oraz od północy zakrystia, ponad którą loża. Nawa przykryta sufitem z fasetą, prezbiterium dwuprzęsłowe, nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym; w południowej kaplicy przy prezbiterium neogotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe; kruchta nakryta sklepieniem krzyżowym z wyciągniętymi szwami; zakrystia, loża kolatorska i przyziemie wieży kryte stropami. Portal wejścia z nawy do kruchty, wczesnorenesansowy, z ok. 1550, piaskowcowy, zamknięty łukiem pełnym, o profilowanych ościeżach. Prostokątny otwór wejścia do zakrystii, wczesnorenesansowy, z ok. 1550, ujęty piaskowcową opaską.

Najważniejsze elementy wyposażenia kościoła:

Ołtarz główny, późnobarokowy, klasycystyczny i neogotycki, ok. 1760, ok. 1820, ok. 1870, konserwacja 2003; w centrum obraz olejny Ukrzyżowanie ok. 1870; w ołtarzu późnobarokowe figury św. Norberta i św. Gotharda.

Ołtarze boczne: 1. św. Józefa, neobarokowy, 4 ćw. XIX w, konserwacja 2003, z obrazem przedstawiającym św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus z ok. 1870; 2. Marii Immaculaty, rokokowy, ok. 1760, konserwowany 2003, z obrazem przedstawiającym Marię Immaculatę wśród aniołów z ok. 1760; 3. Ecce Homo, neogotycki, 4 ćw. XIX w, konserwowany 2003, z obrazem z przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy z ok. 1900, oraz obrazem olejnym Veraicon.

Ambona, późnobarokowa, klasycystyczna i nebarokowa, ok. 1760, ok. 1820, ok. 1870, konserwacja 2003. Chrzcielnica, barokowa, ok. 1760. Empora muzyczna oraz prospekt organowy, neogotyckie, 1867. Witraż – zasłonięty przez obraz ołtarza gł., w oknie wsch. prezbiterium z przedstawieniem bpa św. Gotarda, 1867, ufundowany przez proboszcza Carla Scholtza, wykonany przez Instytut Witrażowy Adolfa Seilera we Wrocławiu. Dzwon, późnogotycki, 1505 r.

Cmentarz przykościelny od strony północnej, zachodniej i południowej otoczony jest murem z kamienia łamanego ze strzelnicami z 1. ćw. XVII w. W 1893 r. powiększono cmentarz od strony wschodniej oraz otoczono nowszą część założenia kutym ogrodzeniem na ceglanej podmurówce. Od strony zachodniej w murze cmentarnym znajduje się renesansowa, dwuprzelotowa główna brama prowadząca do kościoła – murowana z cegły i tynkowana. Ponad przejazdem schodkowo zamknięty szczyt, ponad furtką dla pieszych – kamienne nadproże z wyrytą datą 1582 i herbem. We wschodniej części cmentarza ustawiony krzyż wotywny, piaskowcowy, k. XIX w., neoromański; przed bramą zach. pomnik św. Jana Nepomucena, piaskowcowy, barokowy, ok. 1730; po północnej stronie wschodniego wejścia na cmentarz, po zewnętrznej stronie ogrodzenia krzyż pokutny, granit XIV-XVI.

Zabytek dostępny.

Oprac. Bogna Oszczanowska, OT NID we Wrocławiu, 27.10.2017 r.