Stanowi architektoniczną dominantę Choszczna – w średniowieczu jednego z ważnych ośrodków miejskich w regionie. We wnętrzu zachowała się terakotowa płaskorzeźba „Drzewo Jessego” – jedno z najcenniejszych dzieł plastyki gotyckiej na Pomorzu Zachodnim.  

 

Historia obiektu/datowanie etapów budowy

Początki kościoła Mariackiego w Choszcznie przypadają być może na 1. połowę XIII w., tj. na czas sprzed podboju ziemi choszczeńskiej przez Brandenburczyków.  Budowę obecnej świątyni rozpoczęto w końcu XIII w. Po raz pierwszy kościół wzmiankowany jest w 1309 r., kiedy to margrabia brandenburski Waldemar przekazał patronat nad miejskim kościołem zakonowi joannitów. W 1350 r. margrabia Ludwik Rzymski ufundował dla kościoła w Choszcznie ołtarz boczny p.w. św. Jakuba, co może wskazywać na koniec budowy prezbiterium i korpusu nawowego, a zapewne również dolnej części wieży. W tym samym czasie, co korpus, została zbudowana zakrystia, przylegająca do północnej ściany chóru, a obecnie nieistniejąca. Była ona dostępna przez portal od strony prezbiterium, natomiast nie posiadała natomiast wejścia od zewnątrz. Około 1400 r. ukończono wieżę, posadowiona na wcześniejszym, kamiennym cokole.  

W okresie średniowiecza główny ołtarz w prezbiterium poświęcony był Najświętszej Marii Pannie, a ołtarz przed lektorium oddzielającym prezbiterium od nawy głównej – nosił wezwanie Św. Trójcy, Wszystkich Świętych i św. Krzyża.     

W 1511 r. kościół spłonął podczas wielkiego pożaru miasta. Zniszczeniu uległa wieża i wyposażenie wnętrza. W ciągu następnych lat kościół odbudowano, m.in. dzięki zwolnieniu mieszczan z podatków. W 1538 r. kościół został przejęty przez protestantów. Margrabia odebrał wówczas prawo patronatu nad świątynią joannitom i przekazał je Radzie Miejskiej. 

W okresie wojny trzydziestoletniej, w trakcie pożaru miasta w nocy z 8 na  9 lipca 1637 r. kościół padł po raz kolejny pastwą płomieni. Spłonął dach korpusu głównego i wieża, zawaliły się sklepienia nad nawami. Ocalało jedynie prezbiterium, które przywrócono do stanu używalności dopiero w 1640 r. Mimo iż wkrótce przystąpiono do odbudowy, trwała ona do połowy lat 60. XVII wieku. W 1643 r. goszczący w Choszcznie elektor przekazał na odbudowujący się kościół 100 talarów. W następnych latach odbudowano zniszczone mury i dach kościoła. W latach 1651-1654 miejsce spalonych gwieździstych sklepień korpusu założono drewniany strop. Pracę tę wykonał nadworny murarz z Kostrzyna Israel Kuck wraz ze swoim  pomocnikiem z Suchania Adamem Schultze. W 1656 r. Martin Schulze pomalował ściany we wnętrzu kościoła. W tym czasie fundowano również nowe wyposażenie. W 1646 r. Michael Balken ze Szczecina ufundował nowe organy, a w 1654 r. stolarze z Recza, Jakub i Jürgen Heidenowie wykonali ambonę. W 1655 r. burmistrz Choszczna Adam Krause ufundował ołtarz wykonany przez szczecińskich snycerzy. W 1659 r. mistrz Daniel Ewert przystąpił do odbudowy wieży, która trwała aż do 1663 r. Dzwony, które zawieszono na wieży odlał Franz Dubois z Frydlandu za cenę 500 talarów. Wieżowy zegar założono w 1692 r.

Prace remontowe trwały również w XVIII wieku. W 1733-1734 wykonano namiotowy dach wieży. Został on ponownie uszkodzony w 1752 r., po czym – podobnie jak dach korpusu – odbudowany. Pracami kierował konduktor budowlany Zeiss. W 1756 r. rozebrano ceglane maswerki okien zastępując je metalowymi ramami, które jednak już w 1762 r. usunięto z powodu wadliwej konstrukcji. W tym samym roku uszkodzeniu uległ hełm wieży, który odbudowano dopiero w 1771 r. W 1769 r. zlikwidowano cmentarz otaczający świątynię. W latach 1773-1776 Johann Gottlieb Marzanke z Frankfurtu nad Odrą zbudował dla kościoła w Choszcznie nowe organy.  W wyniku pożaru w 1797 r. ponownemu zniszczeniu uległ dach wieży. W 1801 r. został on zastąpiony stożkowym hełmem o wysokości 60 stóp, pokrytym dachówką. W 1821 r. zamontowano na nim kwadratowe tarcze zegarowe.

W latach 1859-1861 przeprowadzono gruntowną restaurację kościoła w formach neogotyckich. Zalecenia do planowanych prac sformułowali Ferdinand von Quast i Friedrich August Stüler. Projekt sporządził i pracami kierował architekt Emil Flaminius, starszy radca budowlany rejencji (Regierungs- und Oberbaurat) we Frankfurcie nad Odrą.  W trakcie prac zrekonstruowano maswerki w oknach, w narożnikach korpusu nawowego od strony zachodniej zbudowano wieżyczki klatek schodowych prowadzących na empory, które wbudowano w nawy boczne. We wnętrzu zbudowano nowe sklepienia naw i prezbiterium, usunięto barokowe wyposażenie zastępując je neogotyckim, a we wnęce ściany prezbiterium umieszczono gotycką płaskorzeźbę „Drzewo Jessego” przeniesioną z innej budowli (być może z kościoła cysterskiego w Bierzwniku). 

W czasie 2. wojny światowej kościół w Choszcznie uległ poważnemu zniszczeniu podczas walk o miasto. Spłonął dach, runęły sklepienia z górnymi partiami filarów, zniszczeniu uległy okna, portale, zwieńczenia wieży i elewacja, spaliło się wyposażenie wnętrza.

Tuż po wojnie przystąpiono do odbudowy z przeznaczeniem na kościół rzymskokatolicki. Pracami na zlecenie ks. proboszcz Jerzego Kowalskiego kierował inż. arch. Zbigniew Knote. Poświęcenie odbudowanego prezbiterium odbyło się 8 grudnia 1947 r. Po dłuższej przerwie, od roku 1956, kiedy proboszczem został ks. Tadeusz Sorys rozpoczęto prace rekonstrukcyjne, które miały nadać kościołowi pierwotny wygląd gotycki. W okresie od maja 1956 do kwietnia 1957 r. wykonano zasadniczą część prac przy odbudowie korpusu nawowego, ukończono je w 1959 r.  Nad nawami bocznymi założono nowe sklepienia. We wnętrzu świątyni, którego projekt  wykonał plastyk Paweł Sznela z Bytomia, odsłonięto gotycką architekturę – filary, żebra zrekonstruowanych sklepień i artykulację ścian. Na belce tęczowej umieszczono w 1956 r. krucyfiks oraz figury Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty wykonane przez rzeźbiarza A. Trojkiewicza z Krakowa. W 1957 roku malarz P. Padee z Poznania ozdobił ściany prezbiterium malowidłami – sześcioma scenami z życia Chrystusa. W 1959 r. poznański organmistrz Saganowski zbudował organy. 

W 1962 inż. Zygmunt Konarzewski wykonał projekt odbudowy wieży, zrealizowany jednak dopiero za czasów proboszcza ks. Jana Abramskiego w latach 1967-1973. Właściwe prace poprzedziło usunięcie niewybuchów tkwiących w murach wieży. Nadzór nad odbudową pełnił ówczesny Wojewódzki Konserwator Zabytków w Szczecinie, inż. Stefan Kwilecki. W 1. połowie lat 70. XX w. we wnętrzu kościoła wykonano wyposażenie, które zaprojektował we współczesnych, nowatorskich formach znany plastyk i witrażysta Wiktor Ostrzołek z Katowic. Według jego projektu w prezbiterium ustawiono tabernakulum, ołtarz i chrzcielnicę, a w nawie ławki i konfesjonały. Ceramiczną posadzkę, w którą wkomponowano zachowane zabytkowe fragmenty ułożono według projektu inż. Stefana Kwileckiego. W kruchcie podwieżowej ustawiono neogotycką chrzcielnicę, a na południowej ścianie prezbiterium umieszczono zachowane kamienne epitafia.

8 grudnia 1975 r. uroczystej konsekracji kościoła dokonał ks. bp Jerzy Stroba. Poświęcone zostały ołtarz główny, tabernakulum i ołtarz boczny.

Już w latach 70. XX w. zaczęły się rysować mury i sklepienia budowli. W latach 1986-1990 wykonano prace zabezpieczające przed dalszymi pęknięciami, polegające na usztywnieniu konstrukcji dachu stalowymi ściągami. Przeprowadzono też konserwację więźby dachowej i wymieniono pokrycie dachu.

Proces pękania sklepień posuwał się jednak dalej, więc w 1991 r. zespół inż. Stefana Kwileckiego z Politechniki Szczecińskiej przeprowadził prace zabezpieczające, mające na celu odciążenie sklepień. W tym samym roku pokryto dach wieży blachą miedzianą, a w 1992 r. wymieniono posadzkę w zakrystii i przy ołtarzach bocznych. Z naw bocznych usunięto dawne ołtarze boczne, wykonując w to miejsce dwa nowe zaprojektowane przez redemptorystę o. Mieczysława Witalisa z obrazami Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i Miłosierdzia Bożego. 8 grudnia 1993 r. arcybiskup Marian Przykucki erygował w Choszcznie Sanktuarium Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. W 1994 r. uzupełniono ubytki zaprawy wapiennej na zewnętrznej wschodniej ścianie nawy głównej. W latach 2018-2020 przeprowadzono remont elewacji i dachu kościoła. Prace objęły roboty murarskie ścian fundamentowych i elewacji, naprawę dachu nad nawą główną, prezbiterium, zakrystią, a także konserwację stolarki drzwiowej i okiennej oraz montaż instalacji odgromowej.

Opis obiektu

Kościół usytuowany w centrum starego miasta, bezpośrednio popółnocno-wschodniej stronie rynku, ob. placu Jana Pawła II. Teren przykościelny (dawny cmentarz) nieogrodzony, bezpośrednio przy murze kościelnym porośnięty przez pojedyncze drzewa. 

Kościół orientowany, gotycki. Trzynawowa, hala z wydłużonym zamkniętym trójbocznie prezbiterium i węższą od korpusu, kwadratową wieżą od zachodu. Wnętrze korpusu podzielone na cztery przęsła – w nawie głównej poprzecznie prostokątne, w nawach bocznych kwadratowe, prezbiterium podzielone na trzy przęsła prostokątne i jedno przęsło zamknięcia na rzucie połowy sześcioboku. Od południa przy prezbiterium przybudówka zakrystii złożonej z dwóch pomieszczeń, od zachodu, w narożnikach korpusu – kwadratowe wieżyczki schodowe. 

W bryle kościoła dominuje wysoka prostopadłościenna wieża o wyraźnie wyodrębnionych pięciu kondygnacjach, zwieńczona dachem kopertowym. Korpus nawowy nakryty dachem dwuspadowym, prezbiterium takimż dachem z trzema połaciami od wschodu, narożne neogotyckie wieżyczki w dolnej części kwadratowe, w górnej ośmioboczne, zwieńczone ostrosłupowymi hełmami, neogotycka przybudówka prezbiterium nakryta dwoma dachami dwuspadowymi o kalenicach prostopadłych, przenikającymi się z dachem o kalenicy równoległej do ściany kościoła. 

Kościół murowany, dolna część wieży, do wysokości 7 warstw (ok. 3 m) z ciosów granitowych, gotyckie mury wieży, korpusu i prezbiterium – z cegły gotyckiej w wątku wendyjskim, neogotyckie ściany narożnych wieżyczek i przybudówki – z cegły maszynowej w wątku krzyżowym.  Dachy korpusu i prezbiterium kryte dachówką karpiówką, dachy wieży i zakrystia oraz hełmy wieżyczek – blachą.   

Otwory elewacji – portale i okna zamknięte ostrołukowo. Elewacje wieży na cokole wydzielonym w dolnej, kamiennej partii budowli, sięgającej wysokością ok. 3 m, wyraźnie podzielone na pięć kondygnacji. Poszczególne piętra oddzielone gzymsami i odsadzkami (nad przyziemiem, drugą i czwartą kondygnacją) oraz artykulacją za pomocą ostrołukowych arkadowych blend. W przyziemiu, na osi elewacji zachodniej neogotycki ceglany portal o silnie rozglifionych schodkowych ościeżach, profilowanych wałkami i wklęskami. Pod gzymsem wieńczącym wysokie przyziemie szeroki ceramiczny fryz wnękowy o motywie trójliścia, w zwieńczeniu drugiej kondygnacji – węższy fryz o motywie czwórliścia. W trzech środkowych kondygnacjach, na osi każdej ze ścian rozmieszczone ostrołukowe wnęki  z bliźnimi oknami. Ostatnia, piąta kondygnacja wyodrębniona bardziej plastyczną artykulacją, przepruta z każdej strony trzema podwójnymi otworami dzwonnymi o analogicznej formie jak otwory poniżej. Narożniki zaakcentowane zdwojonymi blendami. Całość zwieńczona schodkowym gzymsem, pod którym okrągłe tarcze zegarowe. Elewacje korpusu i prezbiterium oszkarpowane, w dolnych partiach wnęk okiennych – potrójne ostrołukowe arkadki, okna prezbiterium i północnej elewacji korpusu – zwieńczone ślepym maswerkiem o motywie wielolistnych rozet. Elewacje (z wyjątkiem południowej ściany korpusu) zwieńczone ceramicznym fryzem wnękowym. W obu bocznych ścianach korpusu i w zakrystii – neogotyckie portale. Ściany neogotyckiej przybudówki oszkarpowane, zwieńczone ceramicznym fryzem wnękowym, a dłuższa elewacja dwoma schodkowymi szczytami o blendach zdobionych analogicznie jak fryz. 

Wnętrze podzielone ośmiobocznymi filarami, którym odpowiadają półfilary od wschodu i zachodu. Pomiędzy filarami rozpięte łuki arkad. Wewnętrzne ściany naw bocznych podzielone dwiema kondygnacjami wnęk – zamkniętych półkoliście w przyziemiu i ostrołukowo w wyższej kondygnacji, oddzielonej uskokiem i przeprutej dużymi oknami. Od zachodu wieża otwarta dużą, ostrołukową wnęką, w której chór muzyczny wsparty na półkolistej arkadzie. Prezbiterium oddzielone łukiem tęczowym. Wewnątrz chóru artykulacja ścian identyczna jak w korpusie. Nawy nakryte sklepieniami gwiaździstymi, prezbiterium – krzyżowo-żebrowymi.    

Wystrój i wyposażenie wnętrza. W południowej ścianie prezbiterium płaskorzeźba ceramiczna z około 1350 r. z przedstawieniem tzw. drzewa Jessego, przeniesiona z innego kościoła (być może z klasztoru cystersów w Bierzwniku). Kamienne płyty nagrobne: renesansowa Mikołaja Rebentischa zm. w 1575 r., barokowa Scholastyki Elżbiety von Schack zm. w 1787 r. W kruchcie podwieżowej chrzcielnica neogotycka 2. poł. XIX w. W prezbiterium tabernakulum proj. Wiktor Ostrzołek z Katowic, lata 70. XX w., na ścianach malowidła, P. Padee z Poznania, 1957 r.

Dostępność. Obiekt dostępny po uprzednim zgłoszeniu do ks. proboszcza.

Opr. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 08.03.2021 r.

Bibliografia

• Adler F. Mittelalterliche Backsteinbauwerke des Preussischen Staates, Bd. II, Berlin 1898, s. 109
• Bergau B., Inventar der Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg, Berlin 1885, s. 14-15
• Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019, s. 151-155, 341-342
• Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii. Budownictwo sakralne w okresie Askańczyków i Wittelsbachów, Poznań 2000, s. 125-130, 270-271
• Kołodziejska T., Architektura kościoła parafialnego w Choszcznie, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. VIII, 1962, s. 301-332
• Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków architektury Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012, s. 38-39 
• Schumacher W. Wanderungen und Streifzüge durch den Kreis Arnswalde, Arnswalde 1937
• Karta zabytku, opr. C. Nowakowski, 1996, mps. w  WUOZ Szczecin.

Strony internetowe:

• https://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Narodzenia_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Maryi_Panny_w_Choszcznie 
• http://www.archiwum.szczecin.pl/index.php?art_id=171&PHPSESSID=wrqgkkrv