Mimo zniszczenia Choszczna podczas 2. wojny światowej stanowią do dziś ważny element krajobrazu kulturowego, wydzielając historyczne centrum miasta.

Historia

Lokacja miasta Choszczno przypada na 1291. W tym okresie miasto otoczone zostało palisadą z dwiema bramami - od wschodu i zachodu. W 1. ćwierci powiększono obszar miasta, nadając mu plan zbliżony do wydłużonego prostokąta o wymiarach 400 na 600 m z dłuższą osią usytuowana równoleżnikowo. Przystąpiono teraz do wznoszenia murów z kamienia polnego i cegły. Całkowita długość tych umocnień wynosiła 1,6 km. W linii murów znalazły się trzy bramy, siedem baszt zamkniętych i 36 otwartych (łupinowych). Mury wzmocnione były podwójnymi wałami i fosą. Przy głównych wyjazdach z miasta usytuowano bramy - od zach. Kamienną, prowadzącą w kierunku Barlinka i Myśliborza, od pd. wsch. Wysoką, przy drodze do Dobiegniewa, a od pn. wsch. - Młyńską, przez którą prowadził trakt do Szczecina. Baszty rozmieszczone były nierównomiernie. We wschodnim odcinku murów istniało pięć baszt, w odcinkach południowym i zachodnim - zaledwie po jednej. Podobnie nierównomiernie rozmieszczone były baszty łupinowe, których największą ilość usytuowano od strony wschodniej i zachodniej. Wysokość murów wynosiła ok. 8 m. W XV i XVI w. przed bramami wzniesiono przedbramia. Już jednak w XVII w. zburzony został odcinek murów przy bramie Młyńskiej - na rycinie Petzolda z 1710 r. przedstawiono w tym miejscu drewniany parkan i młyn. W tym czasie stare obwarowania straciły swoje znaczenie militarne. W 1. połowie XVIII w. zniesiono wały i fosy, pozostawiając ich fragmenty od południa i południowego zachodu. Rozebrano też część baszt. W początkach XIX w. rozebrano bramy, zachowując jedynie basztę przed bramą Kamienną. W 2. połowie XIX w. na miejscu zasypanej fosy po stronie pn.-zach. i pd.-zach. założono park z promenadą obsadzoną szpalerami drzew. W tym samym czasie wyburzono odcinek murów od strony pd-zachodniej, na którego miejscu wzniesiono zespół budynków szkolnych. Pod koniec XIX w. zachowane były mury na niemal całym obwodzie. Brakowało tylko odcinka w okolicy dawnej bramy Młyńskiej i fragmentu rozebranego pod wspomnianą budowę szkoły. Przed 1945 r. mury zachowane były na ok. ¾ pierwotnej długości. Korona muru była nierówna, a w licu widoczne były znaczne ubytki. W 1. poł. XX w. adaptowano basztę Bramy Kamiennej na funkcję mieszkalną, wtapiając ją w zabudowę pierzejową. Przy tej okazji w północnej elewacji bramy przebito duże okna, zniekształcając pierwotny wygląd budowli. Pod koniec 2. wojny światowej zespół uległ dalszym uszkodzeniom. W latach 1959-1961 odbudowano basztę Bramy Kamiennej. Tymczasem umocnienia nieremontowane w okresie powojennym stopniowo niszczały. W rezultacie w latach 1967-1979 przestały istnieć odcinki muru od strony południowej, wschodniej i częściowo zachodniej.

Opis

Choszczno jest miastem powiatowym o średniej wielkości. Pierwotnie całe Stare Miasto otoczone było wieńcem murów obronnych. Obecnie po rozbiórkach w XIX w. i zniszczeniach 2. wojny światowej mury obronne zachowały się na kilku odcinkach. Najdłuższy, ciągły odcinek o długości 334 m położony jest od strony północnej. Rozciąga się od ul. Moniuszki do Parku Moniuszki, nieco na południe od ul. Bohaterów Warszawy, bezpośrednio przy uliczce zwanej Murem Północnym, biegnącej po linii zasypanej fosy. Od strony zachodniej, na obrzeżu parku Moniuszki przetrwały trzy fragmenty muru oraz jeden bezpośrednio na południe od ul. Wolności, stanowiącej główną arterię Starego Miasta. Na narożniku tejże ulicy i ul. Piastowskiej położona jest jedna z baszt przedbramia nie istniejącej już dziś Bramy Kamiennej, obecnie wtopiona w budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej. Pd.-zach. narożnik dawnych umocnień przestał istnieć już w XIX w., ustępując miejsca kompleksowi budynków szkolnych. Po stronie południowej, pomiędzy ulicami Bolesława Chrobrego a Władysława Jagiełły przetrwały w znacznej wysokości tylko dwa skrajne fragmenty muru, położone przy uliczce Mur Południowy. Są one połączone partią muru nieznacznie tylko wystającą ponad powierzchnię gruntu. Na południe od dawnej linii murów zachował się natomiast wał ziemny, stanowiący niegdyś jeden z elementów systemu obronnego miasta. Obecnie biegnie po nim promenada spacerowa. Od strony wschodniej przetrwał tylko jeden, niewielki fragment muru na południowym skraju. Poza tym cały wschodni ciąg umocnień nie istnieje, a jego przebieg nie jest czytelny w terenie.

Umocnienia gotyckie. Obecnie istnieją fragmenty muru z nielicznymi basztami łupinowymi (czatowniami) na rzucie prostokąta oraz z jedną okrągłą basztą przedbramia bramy Kamniennej. W ciągu muru północnego zachowało się sześć baszt łupinowych, we fragmentach muru zachodniego przetrwały dwie dalsze. Mury przetrwały na zróżnicowanej wysokości - od partii fundamentowej w środkowej części muru południowego, do zachowanych niemal na pełnej wysokości fragmentów muru północnego i zachodniego. Na poszczególnych odcinkach, wzniesione zostały z kamienia polnego oraz z cegły. Na różnych odcinkach materiałów tych użyto w odmienny sposób. Mur północny na odcinku na wschód od ul. Kwiatowej, a także zachowane fragmenty muru zachodniego oraz wschodni fragment muru południowego zbudowane są w dolnej partii z kamienia polnego łączonego zaprawą wapienną z okrzeskami kamiennymi i gruzem ceglanym, w górnej części z cegły gotyckiej układanej w wątku wendyjskim gotyckim, blokowym i nieregularnym, przy czym w murze zachodnim od strony miasta widoczne jest wyłącznie lico ceglane. W górnej strefie partii ceglanej, w miejscach gdzie zachował się oryginalny średniowieczny wątek widoczne są otwory maculcowe. Zachodni fragment muru południowego wzniesiony został na całej wysokości z kamienia polnego wymieszanego z cegłą i gruzem ceglanym. Z cegły od poziomu gruntu zbudowano zachodni odcinek muru północnego, a także baszty łupinowe oraz basztę przedbramia bramy Kamiennej. Wspomniana baszta wzniesiona została na rzucie koła o średnicy 8,65 m. Obecnie jest ona podpiwniczona, wewnątrz podzielona stropami żelbetowymi na dwie kondygnacje nadziemne, zwieńczona niskim dachem stożkowym krytym dachówką karpiówką. Po zniszczeniach wojennych zachowała się zachodnia partia ścian, pozostałe części budowli są rekonstrukcją z czasów odbudowy. Skromną elewację od strony zachodniej i południowo-zachodniej przepruto prostokątnymi strzelnicami rozmieszczonymi na dwóch poziomach. Nad dolnym poziomem strzelnic biegnie fryz z ukośnie ułożonych cegieł, wyżej widoczny jest wzór w kształcie litery V ułożony z ciemnej cegły zendrówki. Dwa fryzy podobne jak w dolnej partii elewacji wydzielają poziomy pas muru pod wieńczącym całość schodkowym gzymsem. Północna część elewacji, silnie zmieniona w wyniku przebudowy w 1. poł. XX w., przepruta jest w dolnej kondygnacji parą dużych okien zamkniętych półkoliście, na 1. piętrze dwoma mniejszymi otworami o prostym zamknięciu.

Mury dostępne bez ograniczeń.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 18-04-2017 r.