Zespół obejmuje budynek główny – piętrowy ratusz, kramy kupieckie, budynek pocztowy, stajnię i wozownię.

Historia

Pierwsza pisemna wzmianka o Raszynie, a zarazem o kościele, pochodzi z roku 1395. Parafia obejmowała dobra rycerstwa herbu Łada, którzy byli jej założycielami. Jednym z najwybitniejszych był Mikołaj Raszyniecki z Raszyńca (Mikołaj de Raschyncze), doktor praw, kanonik płocki i warszawski. Jako pierwszy na tym terenie powstał murowany pałac w Falentach, należący do Zygmunta Opackiego - wojewody dorpackiego. Ród Opackich nabył tę posiadłość od Mikołaja Wolskiego herbu Półkozic, kasztelana sandomierskiego, bliskiego współpracownika króla Zygmunta I i królowej Bony. Zygmunt Opacki i jego syn Wojciech w 1654 r. ukończyli budowę murowanego kościoła w Raszynie. Inny syn Z.Opackiego – Olbracht – ufundował dwa ołtarze, zdobioną ambonę, dzwonnicę, a kościół i przykościelny cmentarz otoczył murem. 20 lipca 1655 r. odbyła się w Raszynie uroczystość konsekracji kościoła pod wezwaniem św. Szczepana i św. Anny.

W czasach saskich dobra falenckie, obejmujące także Raszyn, zmieniały często właścicieli. Byli nimi m.in. Jan Franciszek Załuski – wojewoda czernichowski, Stanisław Andrzej Załuski – biskup krakowski i fundator Biblioteki Załuskich, Franciszek Michał Rzewuski – nadworny marszałek koronny, Ignacy Franciszek Przebendowski – generalny dyrektor poczt królewskich. W 1782 r. majątek falencki wraz z Raszynem od Ignacego Przebendowskiego zakupił Piotr Tepper, nazywany „największym bankierem Północy” i którego majątek szacowano na ok. 65 mln złotych polskich . Swój majątek w kolejnych latach przekazał adoptowanemu siostrzeńcowi – Piotrowi Fergussonowi Tepperowi zwanemu Młodszym.

Generalnego remontu zakupionego przez Teppera pałacu w Falentach dokonał wybitny architekt Szymon Bogumił Zug. Piotr Tepper 11 marca 1783 r. uzyskał od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przywilej targowy dla wsi Raszyn. Raszyn stał się centrum handlowym, gdyż 14 maja 1784 r. marszałek koronny wydał rozporządzenie o wysiedleniu Żydów z Warszawy, tzw. „rugi żydowskie”. Wypędzonych przyjął Tepper i rozlokował w swoich majątkach. W latach 1784-1790 przeprowadził rozbudowę zespołu austerii (zwanej też ratuszem), poczty i kramów; projekt w jednolitej stylistyce klasycystycznej wykonał Szymon Bogumił Zug. Budynki utworzyły zachodnią pierzeję – zachowaną do dziś – nowopowstałego placu rynkowego, w kształcie zbliżonym do prostokąta, usytuowanego w oparciu o istniejący stary trakt, prowadzący na południe do Krakowa i Wrocławia.

Austeria, poczta, kramy, młyn, kuźnia, budynki mieszkalne, plebania oraz budynek przebudowanego, siedemnastowiecznego kościoła parafialnego – złożyły się na kompleksową i jednolitą zabudowę ówczesnego centrum Raszyna, stanowiąc jedną z czołowych realizacji klasycystycznych w Polsce przełomu XVIII i XIX wieku. Cechą charakterystyczną założenia było zaprojektowanie luźnej, w przeważającej mierze drewnianej zabudowy usytuowanej po stronie wschodniej i południowej placu rynkowego zestawionej ze zwartą „miejską” zabudową pierzei zachodniej i północnej.

Projekt Szymona Bogumiła Zuga zakładał połączenie wszystkich osad majątku (Falenty Wielkie, Falenty Małe, Raszyn, Puchały) szerokimi alejami. Droga prowadząca na zachód w kierunku Puchał, rozpoczynała swój bieg z dziedzińca Austerii. Główne osie kompozycyjne, zbiegające się prostopadle, posiadały zamknięcia w postaci dominant: założenia pałacowego w Falentach, folwarku w Puchałach i zabudowy rynku w Raszynie. Piotr Tepper z własnych funduszy sfinansował budowę całego kompleksu murowanych budynków przy starym rynku. Powstał reprezentacyjny, piętrowy budynek ratusza, a ponadto poczta ze stajnią dla 20 koni i częścią noclegową, wozownia, młyn, plebania, kuźnia i kramy kupieckie.

Po śmierci Teppera posiadłość w Falentach była trzykrotnie wystawiana na licytację, aż w końcu nabył ją w 1801 r. Tomasz Dangel, sprzedawca powozów, przyjaciel Piotra Teppera.

W roku 1809 w czasie bitwy pod Raszynem swoją kwaterę w Austerii miał książę Józef Poniatowski. Grobli falenckiej bronił 8. pułk piechoty pod dowództwem pułkownika Cypriana Godebskiego, który został trzykrotnie ranny i zmarł w ambulansie w drodze do Warszawy. Zabudowania Austerii podczas tej potyczki zostały częściowo uszkodzone. Jeden z najciekawszych opisów doliny Utraty i Raszynki (wspólnie nazywanych „Rawką”) przedstawił Stefan Żeromski w „Popiołach”, gdzie znajduje się też opis bitwy pod Raszynem. „Wypadli z szeregów adiutanci i salutując okrążyli generała. Pułkownicy — Godebski, Małachowski, Sierawski, dowódcy tych batalionów na ten dzień 19 kwietnia, dosiedli koni i zajęli swe miejsca. Zabrzmiał rozkaz, trzykroć powtórzony (...) Mijając pułkownika Godebskiego, który szlachetnym męstwem, krwią, ranami zdobył swe szlify we włoskich i niemieckich wojnach, pozdrowił go rycerskim spojrzeniem i ukłonem wodza. (...) W milczeniu przez chwil kilka patrzał w głąb batalionów. Już zorza ze słońca, wstającego daleko, spływała na wody stawu Raszyna. Granatowe fale lelejały się cudnie i melodyjnie chlupając tańczyły dokoła badylów suchych trzcin.(...) Było tak cicho, że wojsko usłyszało daleki szelest suchych zeszłorocznych szuwarów. Gorzko, żałobnie, smutno szumiały. (...) Nad dalekimi błotami Jaworowa tuman stał gęsty. Po drugiej stronie grobli wyłaniało się z mroku bajoro, jeszcze nieokryte trawą. Zeschły chwast błotny, rude chrusty rokicin i ciemnobrunatne olchy z czerwonymi dziuplami zaścielały niski rozdół przerznięty przez strumień, który sączył się z upustu w przeciwległym końcu grobli, od strony Falent. Grobowy, zimny wyziew wstawał z tego podziemia, jakoby widmo. Wyciągniętymi rękoma, które w siebie wchodzą i wychodzą, obejmował stojące rycerstwo. Schylał ku nim potworną głowę i mroźne usta przyciskał do czerstwych policzków młodości. Sokolnicki noga za nogą podjechał do batalionu prowadzonego przez pułkownika Godebskiego. Rzucił półgłośny rozkaz: - Przez groblę - naprzód!”

Po śmierci Zofii Dangelowej dobra falenckie wraz z Raszynem zostały wystawione przez spadkobierców na licytację. Majątek, w skład którego wchodziły Falenty Małe, Falenty Duże, Janów, Wypędy, Puchały, Raszyn i las w Gołkowie zakupił Michał Ręga – były major wojsk polskich, a po nim jego siostra – Teresa Ręga. W latach 1818-1824 wytyczono nowy przebieg traktu prowadzącego z Warszawy na południe, co wpłynęło niekorzystnie na urbanistykę miejscowości (przecięcie północno-wschodniego narożnika rynku, a tym samym odcięcie zabudowań plebanii od budynku kościoła oraz likwidacja zabudowy wschodniej pierzei rynku). Plac rynkowy z czasem przekształcony w skwer, uzyskał obecny trójkątny kształt. Zabudowa powstająca w kolejnych latach koncentrowała się odtąd wzdłuż nowego traktu (obecna Aleja Krakowska), powodując oddalanie się centrum miejscowości od swego historycznego ośrodka. W miejscu wcześniejszego, drewnianego obiektu, usytuowanego kalenicowo od ul. C.Godebskiego, powstał na przełomie XIX i XX w. budynek szkoły, potem pełniący funkcję przedszkola, a obecnie przekształcany na żłobek.

W aktach z 1824 r. widnieje zapis, że właścicielki Falent Teresa Ręga i Helena z Ręgów Sparman darowują Janowi Sparman, synowi Heleny „3 włóki ziemi i dom w Raszynie, gdzie teraz poczta się znajduje wraz z ogrodem, stajnią, wozownią i stodołą tudzież dziedzińcem oparkanionym oraz izbą gdzie organista mieszka po bramę wjezdną na dziedziniec do Austerii”.

Po śmierci Jana Sparmana w 1830 r. dobra falenckie, w tym miasteczko Raszyn, nabył Atanazy Ostrowski h. Rawinz – kanonik warszawski, syn senatora Tomasza Ostrowskiego. W roku 1839 właścicielem dóbr zostaje kupiec warszawski Jan Augustyn Spiski, który założył hodowlę ryb w stawach falenckich i zajął się ogrodnictwem. Po śmierci Augustyna Spiskiego w 1845 r. majątek raszyński zakupiła Maria z Tyzenhauzów Przeździecka, żona znanego miłośnika historii i archeologii Aleksandra Przeździeckiego.

W spisie inwentarza widniały:

1. dom mieszkalny murowano-drewniany
2. austeria murowana na piętrze
3. kuźnia murowana
4. stajnia zajezdna murowana
5. stajenka murowana
6. stajnia murowana
7. studnia cembrowana z daszkiem
8. oficyna murowana
9. chlewy drewniane z bali dębowych
10. szynk murowany

Niewiele wiadomo o dalszych losach Austerii. W roku 1888 w krótkim, krajoznawczym opisie Raszyna nie jest wymieniona. Pomimo sprzedaży i parcelacji gruntów, zabudowania austerii oraz poczty przez cały czas wchodzą w skład majątku falenckiego. W latach 1914-1920 na parterze budynku Austerii mieściła się apteka prowadzona przez Skaczkowskich, a także szkoła podstawowa. Funkcjonowała również herbaciarnia. Na piętrze znajdowały się mieszkania dla nauczycieli i urzędników gminnych oraz biblioteka. W budynku poczty mieściły się Urząd Gminy i Spółka Spółdzielcza.

W roku 1932 zainstalowano straż pożarną. W 1939 r. podczas kampanii wrześniowej uległ spaleniu dach kościoła, budynki austerii jednak nie ucierpiały. Przetrwały także okres II Wojny Światowej. Po wojnie budynki pełniły różne funkcje, głównie mieszkalne oraz usługowe, warsztatowe, magazynowe i sklepowe. W 1979 r. rozebrano zabytkową kuźnię. W dniu 27 maja 1990 r. Austeria przeszła na własność gminy Raszyn.

Ochrona konserwatorska

Na mocy decyzji nr 1263/05 (nr rej. A-443) z dnia 04 lipca 2005r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Warszawie wpisał do rejestru zabytków województwa mazowieckiego „pozostałości układu urbanistycznego historycznego centrum Raszyna (gmina Raszyn, powiat pruszkowski)” w skład którego wchodzą:

1. zespół austerii wraz z wewnętrznym dziedzińcem i murami go wydzielającymi
   • budynek zajazdu
   • stajnia
   • wozownia
   • kramy
2. budynek poczty
3. kościół parafialny
4. plebania
5. budynek dawnej szkoły
6. pozostałości placu rynkowego (zawierające się pomiędzy jezdnią Alei Krakowskiej a linią zabudowań zachowanej, zachodniej pierzei placu)
7. część historycznego traktu (utrwalony w przebiegu ulicy C.Godebskiego)

Powyższa decyzja konserwatora zabytków nie obejmuje obiektów uprzednio wpisanych do rejestru zabytków, decyzjami ostatecznymi: budynku ratusza tj. austerii wpisanej do rejestru zabytków decyzją z dn. 07 maja 1962 r. pod numerem 1097/743; kościoła parafialnego wraz z najbliższym otoczeniem w promieniu 50 metrów – decyzja z dn. 03 maja 1965 r., numer rej. 1096/712 oraz plebanii - decyzaą z dn. 03 lipca 1989 r., numer rej. 1387).

Granicę układu urbanistycznego wyznacza od północy linia rzeki Raszynki, do wschodu zasięg występującego zagospodarowania, od południa i zachodu – linia grobli. Pozostałości układu urbanistycznego dawnego centrum Raszyna, z uwagi na walory artystyczne, historyczne i naukowe, są obiektem zabytkowym w rozumieniu art. 3 pkt 12 i art. 6 pkt 1b Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami i podlegają ochronie prawnej.

Zabytek został także wpisany do Gminnej Ewidencji Zabytków (www.bip.raszyn.pl/index.php?c=571), gdzie dodatkowo wpisana została dzwonnica.

Austeria obecnie

Pierwszy etap rewitalizacji Austerii Gmina Raszyn przeprowadziła w latach 2017-2020. Prace rewitalizacyjne możliwe były dzięki dofinansowaniu z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego w wysokości prawie 60%; pozostała część to wkład własny Gminy Raszyn. Ogólny koszt remontu I etapu to kwota ponad 5,3 mln zł.

W budynku zachowano oryginalną belkę stropową z napisem: Anno 1762 z 19 Augusty. Zgodnie z zaleceniami konserwatora zachowano także w niektórych miejscach w budynku, oryginalne cegły stanowiące swoistą pamiątkę czasów stanisławowskich.

W odrestaurowanym budynku głównym mieści się filia Urzędu Stanu Cywilnego i Izba Pamięci, do której zbierane są eksponaty.

Drugi, obecny etap rewitalizacji, obejmujący wozownię, kramy i pocztę jest możliwy dzięki wsparciu finansowemu ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (72,25%), dotacji Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (12,75%) oraz środków własnych Gminy Raszyn (15%). Ogólny koszt remontu II etapu to kwota ok. 17 mln zł. Ten etap realizowany będzie w latach 2021-2023.

Zarówno pierwszy, jak i drugi etap rekonstrukcji Austerii odbywa się pod nadzorem Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Zgodnie z zaleceniem konserwatora, Gmina dąży do odbudowy całego obiektu – całego zespołu austerii, który został zaprojektowany przez czołowego architekta epoki stanisławowskiej Szymona Bogumiła Zuga. Obiekt uznano za jeden z najwspanialszych klasycystycznych zespołów zabudowań w Polsce z przełomu XVIII i XIX wieku. W Polsce z tego okresu zachowały się tylko 4 tego typu obiekty, a jednym z nich jest Austeria w Raszynie.

Elementami oczekującymi na pełną rewitalizację są stajnie oraz zagospodarowanie terenu.