Historia obiektu

Obronna siedziba w Orłowie Murowanym powstała w XV w., co ma związek z rodziną Trojanów.  W XVI i być może w XVII w. została rozbudowana i przebudowana otrzymując fortyfikacje ziemno-ceglane. Użytkowana była do około poł. XIX w.

W 1392 r. Orłów był własnością Dymitra z Goraja, ale wchodził w skład księstwa bełskiego Siemowita IV. W kilka lat później Orłów przeszedł we władanie królewskie, a w 1419 r. Trojan Szy(e)roki z Grąbca i Kisielewa otrzymał od Władysława Jagiełły nadanie tej wsi za zasługi w wojnie z Krzyżakami. Do rodu Trojanów wieś należała do końca XVI wieku. W XVII w. zaczęła szybko zmieniać właścicieli. Najpierw przeszła w ręce Jerzego Średzińskiego, który wszedł w jej posiadanie poślubiając Trojanównę. W 1 poł. XVII w. prawdopodobnie Orłów należał do Skomorowskich, bowiem Oktawian Samborzecki ożenił się ze Skomorowską, dziedziczką dóbr Orłowa. W 1649 r. wieś była rękach Wacława Zamoyskiego, kasztelana lwowskiego. W 1655 i 1669 roku jako właściciel był wymieniony Stanisław Sarbiewski, wojewoda mazowiecki, przed rokiem 1716 Rafał Sarbiewski, kasztelan bracławski, a później jego sukcesorzy, którzy w 1725 r. sprzedali majątek wojewodzie bracławskiemu Michałowi Jordanowi. W 1716 roku należał do Elżbiety Skotnickiej. W 1 poł. XVIII w. przeszedł do Kowalkowskich, a w 1793 r. Marianna Kowalkowska, wychodząc z maż za Augusta Kickiego herbu Gozdawa, wniosła mu dobra Orłów w posagu.

Brak jest bezpośrednich źródeł dotyczących budowy siedziby obronnej. Pierwsza wzmianka pisana  na temat  założenia, wymienionego jako zamek, pochodzi z 1564 r., kiedy właścicielami dóbr byli Andrzej i Hieronim Trojanowie. Pierwszy krótki opis zamku znany jest dopiero z 1669 r., gdy jego właścicielem był S. Sarbiewski, wówczas część budynków zespołu była w znacznym stopniu zniszczenia przez pożar. Z 1723 r. zachowały się dwa inwentarze zawierające opis zabudowań rezydencji. W XVIII w.  była ona zamieszkiwana przez rodzinę Kowalkowskich. Około poł. XIX w. została opuszczona, bowiem w 1842 r. Kajetan Kicki rozpoczął w innym miejscu Orłowa Murowanego budowę założenia pałacowego. Po śmierci właściciela w 1881 r., dobra orłowskie  przekazano Towarzystwu Osad Rolniczych. Opuszczony zamek popadał stopniowo w ruinę. W takim stanie został przedstawiony na ilustracji W. Brochowskiego z 1897 r. zamieszczonej w „Tygodniku Ilustrowanym”. Po reformie rolnej w 1944 r., grunty z dawną rezydencją obronną przekazano Janowi Iwaniakowi, po którym odziedziczył je w 1980 r. syn Władysław i na pocz. l. 80. XX w. w części północnej dawnego założenia wybudował murowany dom mieszkalny oraz drewniane budynki gospodarcze.

Opis obiektu

Pozostałości dawnego zamku, zachowane w stanie słabo czytelnej ruiny, usytuowane są we wschodniej części miejscowości, po południowej stronie drogi prowadzącej do Skierbieszowa, poza zwartą zabudową wsi, na północnej krawędzi terasy doliny Wolicy, na naturalnym wyniesieniu terenowym, około 400 m na północny zachód od pałacu Kickich. Od północy wyniesienie sąsiaduje z polami uprawnymi, z pozostałych stron otaczają go łąki.

Założenie obronne na planie prostokąta, otoczone fosą, składa się z dwóch, przedzielonych przekopem suchej fosy, części: północnej (tzw. przygródka, tj. dawnej części gospodarczej) o wymiarach około 40 x 50 m, oraz południowej (dawnej części mieszkalnej) o zarysie zbliżonym do kwadratu o bokach ok. 40 m. Część północna jest otoczona wałami. W jej ścianie północnej, w narożnikach pn. – zach. i pn. – wsch., znajdują się ryzality, najpewniej pozostałości bastionów ziemnych o prostokątnym narysie, flankujących wjazd bramny usytuowany na osi od strony północnej. W części południowej założenia, w jej ścianie północnej, widoczne są pozostałości muru z cegieł o przebiegu wschód-zachód, natomiast w ścianie południowej zachowały się dwa narożne bastiony o narysie prostokątnym,  w konstrukcji ceglano – kamiennej, o dużym stopniu zniszczenia w dolnych partiach. W bastionie poł.-zach. znajduje się niewielka, kwadratowa kazamata, zamknięta u góry sklepieniem kolebkowym. Relikty dawnego dworu, który stał w południowej części założenia, nie zachowały się na powierzchni. Obecnie w części północnej znajdują się budynki mieszkalne i gospodarcze z l. 80. XX w., natomiast część południową założenia obronnego oraz zbocza wyniesienia, na którym jest usytuowane, porasta wysoka, gęsta roślinność, uniemożliwiająca ekspozycję ruin.

Teren dawnego zamku w Orłowie Murowanym był objęty badaniami archeologicznymi w formie nadzorów nad pracami ziemnymi.  Nadzory archeologiczne prowadzili: T. Dzieńkowski w 2011 roku  oraz  S. Gołub i N. Jędruszczak w roku 2014. Podczas prac archeologicznych w 2011 r., obejmujących wykop pod sieć telefoniczną poprowadzony na majdanie i w rejonie wałów ziemnych północnej części założenia, stwierdzono m.in. większe bryły wapienia występujące na zboczu wewnętrznym wału, które mogą wskazywać na jego umacnianie i zabezpieczanie przed rozsuwaniem lub na kamienno-ziemną konstrukcję wału. W 2014 r. podczas wykonywania sieci wodociągowej z przyłączami,  przeprowadzono nadzory na wykopie prowadzącym od drogi lokalnej do budynku mieszkalnego zlokalizowanego na majdanie, przecinający na osi północną część założenia. Odkryto mury fundamentowe najpewniej obiektu bramnego o szer. 6 m, a także pozostałości fosy otaczającej północną część założenia, której szerokość wynosiła ok. 13 m i głębokość do 2 m, przy czym znalezione w wypełnisku fosy zabytki datowane od XV do XIX wieku wykazały, że była ona wykonana w pierwszej fazie budowy zamku i  długo użytkowana, następnie współcześnie zasypana. Pozyskano w trakcie badań 55 sztuk zabytków: fragmenty naczyń glinianych datowanych od XV do XVIII w.,  12 fr. kafli piecowych ornamentowanych i szkliwionych na zielono, datowanych na XVII wiek, 3 szelągi Jana Kazimierza Wazy z XVII wieku, cybuch fajki z białej gliny i przedmioty z żelaza: gwoździe, fragment wędzidła, klamrę do pasa oraz okazały klucz z XV w.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Dostępność obiektu dla zwiedzających.

Autor noty: Ewa Prusicka, PT NID w Lublinie, 25-05-2023