Historia

Gotycki kościół filialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Czeskiej Wsi (pierwotnie pw. Błogosławionej Maryi Dziewicy, a od 1335 r. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny) posiada wysokie wartości historyczne. Wzniesiono go w XIII w. z fundacji wpływowego, miejscowego rodu Panów z Pogorzeli, którzy byli stronnikami Piastów śląskich. Kościół był prywatną wiejską świątynią Pogorzelów. 

Nazwa miejscowości jest nazwą etniczną, która wskazuje na pierwotne pochodzenie mieszkańców. W tym przypadku osadnikami byli zapewne Czesi, których pojawienie się w tej okolicy można łączyć ze związkami rodu Panów z Pogorzelów z klasztorem w Kamieńcu Ząbkowickim położonym nieopodal bramy Kłodzkiej. Pierwsze wzmianki o Czeskiej Wsi w dokumentach pochodzą z 1310 roku (SR, nr 3126). 

W latach 1714-1718 r. w kościele przeprowadzono szereg prac. W tym czasie od strony południowo-zachodniej dostawiono kruchtę, renowacji poddano wnętrza, reperowano dach w najwyższej kondygnacji nadbudowano wieżę, którą nakryto nowym baniastym hełmem. 

W 1755 r. przeprowadzono remont wieży, którą rok później uszkodziła wichura, zrzucając hełm i uszkadzając dach. Jakieś prace remontowe prowadzono w 1864 r. W latach 1933-1934 w trakcie prac malarskich prowadzonych we wnętrzu kościoła, na ścianach odsłonięto gotycką polichromię, której powstanie wydatowano na lata 1470-1490. W tym czasie rozpoznano również malowidła pochodzące z XVI w. Nie zdecydowano się na ich odsłonięcie. Kolejny remont miał miejsce w 1968 r., wówczas to zdecydowano się usunąć tynki elewacyjne, naprawiono tynki wieży, remontowi poddano dach.  W początkach lat 80. XX w. konserwator Zenon Bradke badał wnętrza świątyni w związku z planowaną wymianę instalacji elektrycznej. W ich trakcie potwierdził występowanie polichromii na wysokości powyżej 2 metrów (niższe partie zostały prawdopodobnie skute w okresie powojennym). Wymianę instalacji przeprowadzono w 1982 r., w tym czasie przełożono także pokrycie dachowe oraz osuszono mury. 

We wnętrzu kościoła częściowo zachowało się zabytkowe wyposażenie: chrzcielnica kamienna z 1575 r.; ołtarz główny z XVII/XVIII w., odnowiony w 1856 r.; ambona z 2 poł. XVII w.; chór muzyczny drewniany z XVIII w.; organy regencyjne z 1 poł. XVIII w. (uszkodzone, niekompletne); epitafium inskrypcyjne pastora Daniela Beckera († 1652 r.) i jego żony Doroty z domu Schwob; płyta marmurowa pastora Fryderyka Samuela Schulza († 1847 r.).

Opis

Kościół usytuowany jest w południowej części wsi, w nawsiu owalnicy, w otoczeniu dawnego cmentarza, okolonego gotyckim kamiennym murem. Gotycki, wzniesiony w I poł. XIV w. Jest to budowla orientowana, wzniesiona z cegły na zaprawie wapiennej w układzie dwuwozówkowym z zendrówką. W partiach dolnych murowana z wykorzystaniem kamieni polnych. Nawa na rzucie prostokąta, poprzedzona od zachodu dwoma lokalnościami flankującymi centralnie położony przedsionek. W narożach wsparta prostopadłymi przyporami. Od północy przylega do niej XVIII w. kruchta. Prezbiterium na rzucie kwadratu, nieco węższe, zamknięte prosto, w narożnikach z przekątniowymi przyporami. Od północy przylega do niego zakrystia. Nawa nieco wyższa od prezbiterium, z wtopioną od zachodu wieżą, obie kryte wysokimi ceramicznymi dachami dwuspadowymi. Wieża zwieńczona wysokim hełmem z przeźroczem. Plan kościoła – kwadratowe prezbiterium i prostokątna nawa – przypomina m.in. jednonawowe kościoły ze Strzelnik, Jankowic Wielkich i Gierszowic. Elewacja zachodnia, fragment nawy, jak również mury kruchty i zakrystii są otynkowane zaprawami wapiennymi, a także cementowo-wapiennymi z dekoracją architektoniczną wykonaną również w tynku. W ścianie północnej nawy oraz w elewacji zachodniej zachowały się gotyckie otwory okienne oraz portal o ostrołucznym zamknięciu. 

We wnętrzu pod tynkami zachowała się gotycka polichromia przedstawiająca na odsłoniętym w latach 30. XX w. fragmencie wjazd Chrystusa do Jerozolimy. Przedstawienie to jest typowe dla polichromii realizowanych w okolicach Brzegu w latach 1470-1490. Średniowieczne i późniejsze polichromie o nierozpoznanej tematyce występują na wszystkich ścianach i sklepieniach kościoła. Wart uwagi jest fakt, że polichromia powstała w czasach, kiedy właścicielami wsi byli Panowie z Pogorzeli.

Gotycką świątynię otacza mający także średniowieczną proweniencję mur kamienny wzniesiony z otoczaków i głazów narzutowych na zaprawie wapiennej, nakryty płytami z łupka kamiennego, z dwiema ażurowymi żelaznymi bramami. W obrębie muru znajduje się dawny cmentarz ewangelicki, a przy murze starodrzew, są to głównie kasztanowce i lipy.

Zabytek posiada strukturę materialną reprezentatywną dla dawnych technik budowlanych. Budowla odzwierciedla stosowane w średniowieczu techniki i materiał budowlany. Zachowano układ przestrzenny z prezbiterium sklepionym krzyżowo-żebrowych ze zwornikiem z rozetą  i żebrami opartymi na głowicach narożnych służek. We wschodniej ścianie prezbiterium przetrwało pierwotne okno, częściowo zamurowane. 

Kościół w Czeskiej Wsi zachował autentyczność i integralność w stopniu uzasadniającym uznanie go jako przedmiotu wielopłaszczyznowych badań konserwatorskich. Kościół posiada wartość naukową jako przykład zachowanego budownictwa charakterystycznego dla gotyckich kościołów wiejskich na Śląsku.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Joanna Banik, Grzegorz Naumowicz OT NID w Opolu, 15.03.2021 r.