W 1825 roku w Bieruniu mieszkało 90 Żydów. W 1840 roku ich liczba wzrosła do 103. Natomiast do całej gminy starobieruńskiej należało wówczas 364 osób.

Przełom dziewiętnastego i dwudziestego stulecia charakteryzował się wzmożoną emigracją Żydów górnośląskich do większych ośrodków miejskich na terenie Niemiec. Tendencja ta objęła także Bieruń. W 1861 roku mieszkało tu 81 Żydów, w 1871 roku – 90, w 1885 roku – 93, w 1895 roku – 46, natomiast w roku 1910 tylko 15. W tym ostatnim roku do gminy żydowskiej należało łącznie 157 osób, których większość zamieszkiwała okoliczne wsie.

Po zakończeniu I wojny światowej i odrodzeniu państwa polskiego większość górnośląskich Żydów zdecydowanie opowiedziała się po stronie niemieckiej. W czerwcu 1922 roku Bieruń znalazł się w granicach Polski, co nasiliło jeszcze mocniej proces emigracji Żydów. W 1923 roku żydowska gmina wyznaniowa w Bieruniu liczyła 84 osoby, w 1931 roku – 71, a w 1939 roku – 70, przy czym według spisu powszechnego z 1931 roku, w samym mieście mieszkały tylko 2 osoby wyznania mojżeszowego, a pozostałe 69 osób w okolicznych wsiach.

Pod okupacją niemiecką w okresie drugiej wojny światowej, na przełomie maja i czerwca 1940 roku zdecydowana większość Żydów z terenów wschodniego Górnego Śląska została przesiedlona do Zawiercia, Chrzanowa, Olkusza i Trzebini oraz miast zagłębiowskich, głównie Będzina i Sosnowca, gdzie stopniowo tworzono zbiorcze getta.

Opis

Cmentarz żydowski w Bieruniu Starym – wbrew obecnemu w opracowaniach rokowi 1778 – założony został pod koniec 1814 roku na południowy zachód od jego centrum, nad rzeką Mleczną, przy obecnej ulicy Wita (dawne przedmieście Wit). Najstarszy zachowany nagrobek, z dużą dozą prawdopodobieństwa wieńczący pierwszy pochówek, upamiętania Israela Stauba z Bierunia Starego, zmarłego 24 marca 1815 roku. Nekropolia stanowiła miejsce spoczynku dla żydowskich mieszkańców miasta i około trzydziestu okolicznych wsi; przed jej założeniem miejscowi Żydzi grzebani byli w Mikołowie, a część zapewne także w Mysłowicach.

W 1906 roku – w związku z niemal całkowitym zapełnieniem – teren cmentarza poszerzono od strony zachodniej, dzięki czemu uzyskał on aktualną powierzchnię 0,21 ha. Wówczas też otoczono go nowym murem wykonanym z kamienia wapiennego. Od strony drogi – w miejscu dzisiejszej bramy wschodniej – istniał niewielki murowany dom przedpogrzebowy, zbudowany na planie prostokąta.

Na starobieruńskim cmentarzu wieczny spoczynek znalazło ponad 600 osób, z czego niemal połowę stanowiły dzieci. Ostatni pogrzeb odbył się 27 grudnia 1944 roku – pochowano wówczas zmarłego dwa dni wcześniej osiemdziesięcioletniego byłego kupca Hermanna Tichauera z Bojszów Dolnych. Na jego grobie nigdy nie wystawiono nagrobka.

Okres II wojny światowej cmentarz przetrwał praktycznie nienaruszony. Po II wojnie światowej pozostawiony bez opieki, ulegał stopniowej degradacji. W latach 90. XX w. wzniesiono nowy mur frontowy wraz z dwiema bramami. W ostatnich latach na cmentarzu przeprowadzono kilka akcji porządkowych, które znacząco poprawiły jego stan.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.