Impuls dalszemu rozwojowi osadnictwa żydowskiego w Mysłowicach dał tzw. edykt emancypacyjny z 1812 r., zrównujący Żydów z obywatelami chrześcijańskimi. W momencie wydania aktu w Mysłowicach były tu 32 rodziny żydowskie. W 1826 r. zbudowano nową murowaną synagogę, a w 1847 r. nadano statut gminie synagogalnej.

W latach 1895–1897 zbudowano jeszcze nową synagogę, ale przełom XIX i XX w. przyniósł falę emigracji Żydów górnośląskich do większych ośrodków miejskich na terenie Niemiec. O ile w 1887 r. w Mysłowicach było 900 Żydów, o tyle w 1910 r. było ich tylko 488. Druga wielka fala wyjazdów nastąpiła po ostatecznym włączeniu Mysłowic do Polski w czerwcu 1922 roku. Jednak w tym przypadku spadek liczebności został początkowo zrekompensowany przez napływ Żydów polskich. W 1931 r. w Mysłowicach mieszkało 463 Żydów. W 1939 r. ich liczba spadła do 162 (0,8% ogółu mieszkańców).

Pod okupacją niemiecką w okresie II wojny światowej Mysłowice zostały wcielone bezpośrednio do Rzeszy. Jeszcze jesienią 1939 r. Niemcy zburzyli tutejszą synagogę. W listopadzie 1939 r. wywieziono wszystkich Żydów z Mysłowic do getta w Chrzanowie. W sierpniu 1942 r. część mysłowickich Żydów wysłano kolejowym „transportem śmierci” do obozu zagłady niemieckiego nazistowskiego obozu w Bełżcu. Pozostali w sierpniu 1943 r. zostali wywiezieni do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Zginęli w tamtejszych komorach gazowych.

Społeczność żydowska była w Mysłowicach także po 1945 roku. Osiedlający się tu Żydzi podlegali początkowo Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Sosnowcu, a po jej likwidacji w 1968 r. – kongregacji w Katowicach.

W połowie XIX w., związku z coraz mniejszą ilością wolnego miejsca na dotychczasowym cmentarzu, a także niespełnianiem już przez niego odpowiednich standardów, władze gminy żydowskiej w Mysłowicach zdecydowały się na założenie nowego miejsca grzebalnego.

Opis

W 1866 r. nabyto w tym celu grunt położony w dzielnicy Piasek na północ od centrum miasta, naprzeciwko starej nekropolii, po zachodniej stronie nowo wytyczonej drogi, późniejszej Teichstrasse, a obecnie odnogi obecnej ulicy Stawowej. Zakupioną działkę o kształcie trapezu prostokątnego i powierzchni niemal 3900 metrów kwadratowych otoczono kamiennym ogrodzeniem. Od strony wschodniej wzniesiono dom przedpogrzebowy.

Cmentarz został otwarty we wrześniu 1866 r. Najstarszy oznaczony dzisiaj nagrobkiem grób kryje szczątki Johanny Schäfer z domu Kassel, zmarłej 17 września 1866 r. w wieku 27 lat. Nie jest wykluczone, że była ona osobą, która jako pierwsza znalazła na cmentarzu wieczny spoczynek.

26 września 1905 r. nowy dom przedpogrzebowy, wedle projektu Georga Schalschy z Katowic. Nowy obiekt był nieznacznie większy od poprzedniego, podłączono go także do sieci kanalizacyjnej.

Przyjmuje się, że na cmentarzu spoczęło około 800 osób, a ostatni pochówek odbył się w marcu 1940 roku. Byli na nim grzebani wyznawcy judaizmu nie tylko z Mysłowic, ale także zamieszkali w około 10 okolicznych wsiach i koloniach. Z racji bliskiego położenia korzystali z niego także niektórzy Żydzi z Imielina i Kosztów, formalnie przynależący do gminy w Bieruniu Starym. Do września 1868 r. był on też miejscem spoczynku wyznawców judaizmu z terenu Katowic i Brynowa.

W związku z szybko zmniejszającą się ilością wolnego miejsca, pod koniec lat 20. XX wieku władze gminy żydowskiej przystąpiły do stopniowego gromadzenia funduszy na zakup działki pod nowy cmentarz. Plany te nie zostały jednak nigdy zrealizowane.

Podczas II wojny światowej cały majątek gminy żydowskiej w Mysłowicach, w tym cmentarz, został zajęty przez Urząd Powierniczy w Katowicach. Budynek domu przedpogrzebowego wynajęto miejscowemu przedsiębiorcy budowlanemu. Do 1945 r. cmentarz przetrwał w praktycznie nienaruszonym stanie.

Dopiero po 1945 r. stan cmentarza z racji braku należytej opieki zaczął się pogarszać. W latach 60. wyburzono dom przedpogrzebowy, po którym pozostały fundamenty. W jego miejscu powstała nowa brama wjazdowa. Na początku XXI w. zarośnięcie i zaśmiecenie cmentarza stały się tak wielkie, że niemożliwe było wejście na jego teren. Od 2013 r. trwają jednak regularne prace porządkowe mające na celu przywrócenie świetności. Do dziś zachowało się ok. 400 macew i ich fragmentów, fundamenty domu przedpogrzebowego, pozostałości ogrodzenia i starodrzew, czytelny jest też historyczny układ komunikacyjny i kwater.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.