Tutejsza gmina żydowska wkrótce stała się jedną z największych w Rzeczpospolitej. W 1556 r. król Zygmunt August wydał przywilej, w którym brał w opiekę ludność żydowską, a w rok później dekret, zabraniający Żydom z największych ośrodków – Krakowa, Poznania, Lublina, Lwowa i Chełma angażowania się w sprawy mniejszych kahałów. W połowie XVI w. funkcjonowała tu jesziwa; zasłynął uczony reb Juda Aron, rabin Lublina, Chełma i Bełżca, którego synem był Elijah Baal Szem, słynny kabalista.

W początku XVII w. nastąpiło zahamowanie rozwoju Chełma związane z upadkiem rzemiosła i pożarem miasta. Do dalszych zniszczeń przyczynił się najazd Kozaków pod wodzą Chmielnickiego w 1648 r.; zamordowano wtedy ok. 400 Żydów.

Jednak społeczność żydowska w Chełmie szybko odbudowała się. W 1765 r. liczyła ok. 1,5 tys. osób – mniej więcej połowę populacji miasta. Dzielnica żydowska rozwijała się po północnej stronie rynku. Żydzi zajmowali się głównie rzemiosłem oraz handlem, zwłaszcza końmi. W mieście działało także kilka większych przedsiębiorstw, m.in. wytwórnia oleju, garbarnia, dwa zakłady produkujące wyroby z mosiądzu.

W 1795 r. miasto znalazło się pod panowaniem austriackim, wchodząc w skład tzw. Galicji Zachodniej, od 1809 r. było częścią Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. znalazło się w granicach Królestwa Polskiego.

Na początku XIX w. w Chełmie zaczął rozwijać się chasydyzm. W tym okresie w mieście przebywał uczeń słynnego rabina Dow Bera z Międzyrzecza na Wołyniu – Abraham Twerski, zwany Magidem z Turzyska. Natomiast pod koniec XIX w. przy ul. Lubelskiej swój dwór założył cadyk Heszel Leiner, wywodzący się z chasydzkiej dynastii Izbica-Radzyń.

W 1913 r. w Chełmie mieszkało 12 713 Żydów, stanowiących ponad połowę mieszkańców. Żydzi przodowali w handlu, działało kilka żydowskich drukarni i księgarni, skład materiałów piśmiennych, zakład stempli kauczukowych „Kultura” oraz trzy składy materiałów aptecznych. Pod zarządem gminy znajdowała się synagoga, dom modlitwy, sześć szkół, dwie mykwy oraz cmentarz. Gmina dofinansowywała też działalność sierocińca oraz domu starców. W latach 1910–1914 w mieście działał też amatorski teatr żydowski.

W okresie międzywojennym do żydowskiej gminy wyznaniowej w Chełmie oprócz miasta należały pobliskie wsie: Okszów, Sielec, Żółtańce, Kasiłan, Kumów, Serebryszcze oraz Weremowice. Kahał posiadał: dwie synagogi, dom modlitwy, kilkadziesiąt chederów, dwie łaźnie, dwie mykwy, sierociniec, biblioteki, dom starców oraz cmentarz. Ukazywało się 5 gazet żydowskich. Działał dom noclegowy dla ubogich, liczne organizacje społeczne, kluby i stowarzyszenia sportowe; istniał też fundusz, ze środków którego wspomagano bezrobotnych Żydów. Pomimo rosnącej emigracji ekonomicznej, zwłaszcza do Stanów Zjednoczonych, w 1939 r. wśród mieszkańców Chełma było 14 995 Żydów.

W 1939 r. okupacyjne władze niemieckie dokonały deportacji ok. 2 tys. chełmskich Żydów do Sokala. W tzw. marszu śmierci zginęło ok. 300 osób, które w większości pochowanych w masowym grobie w Mojsławicach. Od 1940 r. miały miejsce pierwsze masowe egzekucje, m.in. w okolicach Chełma oraz w pobliskim lesie Borek, gdzie zorganizowano prowizoryczne, polowe krematorium.

W 1941 r. okupacyjne władze niemieckie utworzyły w mieście getto, które obejmowało ul. Lwowską, Uściługską, Wojsławicką, Partyzantów oraz Pocztową. Więziono w nim także Żydów ze Słowacji. W 1942 r. ok. 3,3 tys. Żydów zostało zgromadzonych przed kościołem Rozesłania św. Apostołów, a następnie przewiezionych do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Sobiborze. Pozostali zostali umieszczeni w obozie pracy, a po 1943 r. wywiezieni do m.in. niemieckiego nazistowskiego obóz koncentracyjnego na Majdanku. Zagładę przeżyło ok. 200 chełmskich Żydów, z których większość wyemigrowała po wojnie.

Cmentarz żydowski w Chełmie położony jest u zbiegu ul. Starościńskiej i Kolejowej. Nie znamy daty jego założenia. Pierwsze pisemne wzmianki o nekropolii pochodzą z 1755 r., kiedy to gmina żydowska i bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza zawarły porozumienie dotyczące opłat za pochówki. Mimo to, niektórzy badacze przypuszczają, że mogła istnieć wcześniej, a na jej terenie przed wojną znajdowały się macewy z XV w., a nawet jeden nagrobek z XIII wieku. Prawdopodobnie po 1825 r. wzniesiono lub wyremontowano ogrodzenie. Przed Zagładą na posesji znajdowały się m.in. dom przedpogrzebowy, mieszkanie stróża oraz pompa do rytualnej ablucji przy wejściu. Całość porastał starodrzew.

W czasie II wojny światowej cmentarz żydowski w Chełmie stał się miejscem licznych egzekucji, grzebano na nim także ciała więźniów zmarłych i zabitych w chełmskim getcie. W 1940 r. niemieckie władze okupacyjne przekazały wschodnią część działki cmentarnej działającemu w sąsiedztwie przedsiębiorstwu robót melioracyjnych. Rozebrano wtedy fragment ogrodzenia, a macewy wykorzystano do utwardzania ulic i chodników, m.in. przed aresztem przy ul. Kolejowej. Część kamiennych płyt zabrali okoliczni mieszkańcy.

Po zakończeniu wojny z inicjatywy ocalałych chełmskich Żydów odnaleziono część macew i przywieziono je na cmentarz. W latach 60. XX w. na jego terenie urządzono skwer. Niestety brak opieki w kolejnych latach powodował stopniowe niszczenie nekropolii. Zaczęły wtedy też znikać macewy, które były kradzione m.in. przez firmy kamieniarskie.

Pod koniec lat 90. XX w., dzięki wysiłkom Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Izraelskiego Stowarzyszenia Odbudowy Cmentarza w Chełmie oraz I Banku Komercyjnego w Chełmie udało się powstrzymać dewastację. Teren uporządkowano i otoczono stalowym ogrodzeniem, odrestaurowano nagrobki, a ich fragmenty przytwierdzono do pionowych płyt. Wzniesiono wtedy też monumentalny pomnik z surowego kamienia ku czci ofiar Zagłady z Gwiazdą Dawida oraz tablicami epitafijnymi w języku hebrajskim, jidysz, angielskim i polskim. Z inicjatywy rabina Israela Meira Gabaja ze stowarzyszenia Ohele Cadyków postawiono nagrobek w domniemanym miejscu spoczynku rabina Meira Neuhausa, zwanego też Tomaszower Rebe.

Oprac. Magda Lucima

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.