w formie tradycyjnego, czteroskrzydłowego założenia klasztornego, z wkomponowanym z boku kościołem. Zarazem obiekt odznaczającymi się istotnymi wartościami historycznymi, związanymi z dziejami miasta i regionu.

Historia

Klasztor Zakonu Braci Miłosierdzia założony został w 1694 r. z fundacji barona Adama Borka z Tworkowa i Roztropic. Sprowadzeni z Moraw bonifratrzy, powołani do pomocy na rzecz osób chorych, funkcjonowali początkowo w niedalekiej Wędryni, skąd już w 1700 r. przenieśli się do Cieszyna. W latach 1698-1714 wybudowali cieszyński klasztor połączony z kościołem, szpitalem i apteką wg projektu Michaela Kleina z Nysy. Założenie ulokowano poza murami ówczesnego miasta, na wschód od dawnego kościoła ewangelickiego. Po 1714 r. prowadzono dalsze prace związane m.in. z przesklepieniem wnętrza kościoła i budową wieży. W 1719 r. świątynię konsekrowano. W 1723 i 1739 r. ufundowano ołtarze boczne, a w 1743 r. ołtarz główny. W latach 1797-1798 podwyższono wieżę oraz przebudowano fasadę kościoła i klasztoru w stylu klasycystycznym wg projektu Józefa Drachnego. W latach 1895-1898 rozbudowano północne skrzydło klasztoru w kierunku wschodnim wg projektu A. Jonkisza z przeznaczeniem na szpital, powiększone ponownie w 1912 r.  

Opis

Zespół klasztorny ulokowany został poza obrębem ówczesnych średniowiecznych murów miasta, na północ od staromiejskiej części miasta i obecnej ulicy Michejdy, na wsch. od wzniesionego w końcu XVI w. kościoła pw. św. Trójcy. Od frontu (południe) założenie poprzedza niewielki plac księdza Londzina, usytuowany po północnej stronie ulicy Michejdy. Od północy rozciąga się rozległy obszar ogrodów klasztornych, ogrodzonych ceglanym, tynkowanym murem. Kościół pw. Wniebowzięcia NMP wkomponowany jest w zachodnie skrzydło klasztoru. Jest to niewielki, murowany, późnobarokowy, jednonawowy obiekt wybudowany na planie prostokąta. Prostopadłościenna bryła kościoła, bez wyodrębnionego prezbiterium, przekryta jest dachem siodłowym z dominantą w postaci wieży na osi elewacji frontowej. Obie klasycystyczne elewacje kościoła z boniowaną strefą cokołową, podzielone pilastrami jońskimi dźwigającymi belkowanie. Klasycystyczna kompozycja elewacji frontowej charakteryzuje się trójosiowym podziałem partii dolnej, zwieńczonej dwukondygnacyjną attyką oraz wieżą z barokowym hełmem. Na osi elewacji znajduje się portal zamknięty półkolistą archiwoltą, zwieńczony trójkątnym przyczółkiem wspartym na pilastrach. Układ wnętrza z początku XVIII w. składa się z trójprzęsłowej nawy wyodrębnionej łukiem tęczowym zamkniętym półkoliście od prezbiterium o analogicznej szerokości. Nawa kryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, a prezbiterium krzyżowym. We wsch. części prezbiterium wydzielona jest niewielka zakrystia oraz oratorium na piętrze, otwarte na chór za pomocą arkady. Ściany nawy urozmaicone są symetrycznie rozstawem pilastrów toskańskich wspierających przerwane belkowanie, pomiędzy którymi znajdują się otwory okienne zamknięte półkoliście. W pd. części nawy zlokalizowany jest dwukondygnacyjny, trójosiowy chór muzyczny otwarty do nawy arkadowo, o przęsłach sklepionych żaglasto. W dolnej części chóru znajduje się kruchta z dwiema kaplicami po bokach. Spośród zachowanego wyposażenia kościoła wymienić należy m.in. późnobarokowe ołtarze (główny z 1743 r. oraz boczne z 1723 i 1739 r.), późnobarokową, drewnianą balustradę przed ołtarzem z XVIII w. oraz  rokokową ambonę z połowy XVIII w. Klasztor rozlokowany jest na wschód od kościoła. Najstarsza część obiektu składa się z czterech skrzydeł rozmieszczonych wokół czworobocznego wirydarza. Na przedłużeniu skrzydła zachodniego w kierunku północnym oraz skrzydła północnego w kierunku wschodnim rozmieszczone są wtórne, jednopiętrowe części. Klasztor jest obiektem murowanym z cegły i kamienia, tynkowanym, jednopiętrowym, podpiwniczonym. Poszczególne skrzydła kryte są dachami dwuspadowymi. Elewacja frontowa od południa charakteryzuje się klasycystyczną, symetryczną, wieloosiową kompozycją z boniowanym przyziemiem oraz podziałami za pomocą jońskich pilastrów na wysokości piętra i zwieńczeniem w formie belkowania z wydatnym gzymsem. Elewacja północna i zachodnia wzmocnione są wydatnymi szkarpami, a elewacje od strony wirydarza urozmaicone podziałami ramowymi. Układ wnętrza zasadniczej, najstarszej części zabytkowej zachował pierwotne, jednotraktowe rozplanowanie z korytarzem od strony wirydarza. Poszczególne pomieszczenia i korytarze kryte są przeważnie sklepieniami krzyżowymi, a refektarz we wschodniej części skrzydła północnego kolebką z lunetami. Piwnice, częściowo niedostępne, kryte są sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Wewnątrz klasztoru mieści się m.in. zabytkowa biblioteka klasztorna oraz archiwum.

Dostęp do zabytku ograniczony. Kościół przeważnie otwarty jest dla zwiedzających, natomiast klasztor dostępny jest z zewnątrz.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 14.10.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Pojezuicki kościół filialny pw. Św. Krzyża (w Cieszynie), oprac. M. Cempla, 2001, Archiwum NID.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VI, woj. katowickie, z. 3: Miasto Cieszyn i powiat cieszyński, I. Rejduch-Samkowa, J. Samek (red.), Warszawa 1974, s. 16-18.
• Łobozek M., Zabudowania klasztorne cieszyńskich bonifratrów w wiekach XVIII i XIX w świetle inwentarzy, T. I, Kraków 2006.
• Spyra J., Via sacra. Kościoły i klasztory w Cieszynie i Czeskim Cieszynie, Cieszyn 2008, s. 91-100.
• Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, red. S. Brzezicki, C. Nielsen, Warszawa 2006.