Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół klasztorny dominikanów, ob. parafialny pw. św. Marii Magdaleny - Zabytek.pl

kościół klasztorny dominikanów, ob. parafialny pw. św. Marii Magdaleny


kościół XVIII w. Cieszyn

Adres
Cieszyn, pl. Dominikański

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. cieszyński, gm. Cieszyn

Jeden z trzech zachowanych w skali regionu historycznych kościołów zakonu dominikanów, będących zarazem jedynymi materialnymi pozostałościami funkcjonowania konwentu na Górnym Śląsku na przestrzeni od XIII do XIX w.

Pomimo nowożytnych przekształceń związanych z odbudową po pożarze, stanowi dość dobrze zachowany i czytelny przykład typowej pod względem układu, bryły i gabarytów średniowiecznej świątyni dominikańskiej.

Historia

Założony z inicjatywy książąt piastowskich w 1289 r. konwent cieszyński należał do gęstej sieci śląskich klasztorów dominikańskich, których liczba dwukrotnie przewyższała ilość wzniesionych w XIII i XIV w.  tego typu założeń konwentu na pozostałych ziemiach polskich. Założenie klasztorne, którego integralną część stanowił obecny kościół pw. Marii Magdaleny, zgodnie z regułą konwentu wzniesiono w obrębie murów miejskich, w pobliżu ówczesnego rynku. Zachowany do czasów obecnych kościół zbudowany został ok. 1300 r. jako obiekt na planie krzyża, złożony z jednej nawy z transeptem i wydłużonego, trójbocznie zamkniętego prezbiterium, pierwotnie bezwieżowy, wzorowany na wrocławskim kościele św. Krzyża. Przeznaczony na cele konwentualne kościół pełnił ponadto rolę nekropolii piastowskich książąt cieszyńskich. Niewiele wiadomo natomiast o klasztorze. Podobnie, jak pozostałe nieistniejące śląskie klasztory dominikańskie, był typowym czworobokiem z wewnętrznym wirydarzem i krużgankami, usytuowanym po południowej stronie kościoła. Na przestrzeni kolejnych wieków kościół poddawany był przypuszczalnie pewnym przekształceniom, o czym świadczą nielicznie zachowane portale z XVI w. czy ufundowana w 1660 r. przez Jana Fryderyka Larischa kaplica św. Krzyża. Przełomowym dla wyglądu kościoła wydarzeniem był wielki pożar miasta w 1789 r., wskutek którego zniszczeniu uległa znaczna część świątyni. Rok później konwent cieszyński uległ kasacie, co wpłynęło na rozebranie większej części klasztoru i przekształcenie jedynego ocalałego skrzydła na probostwo. Z inicjatywy księcia Alberta Sasko-Cieszyńskiego i Marii Krystyny odbudowano natomiast kościół wg projektu Józefa Drachnego z przeznaczeniem na świątynię parafialną. Przy odbudowie wykorzystano całość ocalałych murów kościoła średniowiecznego, przekształcając obiekt w duchu barokowo-klasycystycznym. Wnętrze kościoła przekryte zostało nowymi sklepieniami żaglastymi na gurtach, wprowadzono również nowy podział ścian za pomocą pilastrów. Bryła kościoła zyskała dominantę w postaci masywu zachodniej wieży, której filary znacząco skróciły wnętrze nawy, ponadto od strony południowej dobudowano do kościoła kaplicę św. Melchiora Grodzieckiego oraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Około poł. XIX w. do prezbiterium od strony południowej dostawiono tzw. nową zakrystię, a w obrębie wnętrza kościoła wymieniono posadzkę na marmurową, dwubarwną, zachowaną do chwili obecnej. W latach 1928-1934 i 1962-1967 kościół poddawany był pracom konserwatorskim i restauratorskim. W ramach tych ostatnich działań m.in. odsłonięte zostały gotyckie wątki murów oraz pozostałości maswerków.

Opis

Kościół zlokalizowany został w obrębie południowej części historycznego Cieszyna, w obrębie murów miejskich, w rejonie dzisiejszego placu Św. Krzyża oraz placu Dominikańskiego, powstałego po rozbiórce dawnych zabudowań klasztornych.  Orientowany, zasadniczo murowany z cegły kościół jest obiektem wzniesionym na planie krzyża łacińskiego, złożonego z krótkiej, prostokątnej nawy z mocno wysuniętym, trójbocznie zamkniętym transeptem oraz wydłużonego, trójprzęsłowego, zamkniętego trójbocznie prezbiterium. Zwarta, wertykalna bryła kościoła przekryta została dachami siodłowymi o ujednoliconej wysokości kalenicy. Do prezbiterium od strony południowej przylega rząd zróżnicowanych, prostokątnych, jedno- i dwukondygnacyjnych przybudówek krytych dachami pulpitowymi, w tym dwie kruchty z oratorium na piętrze oraz dwuprzęsłowa zakrystia. Korpus nawowy obudowany jest z kolei od strony południowej i północnej rzędami kaplic i krucht. Od północy usytuowana jest kwadratowa kaplica św. Krzyża zwieńczona ośmiopolową kopułą z latarnią oraz dwuprzęsłowa, przekryta dachem pulpitowym kaplica św. Melchiora Grodzieckiego. Po południowej stronie korpusu nawowego mieści się dwuprzęsłowa, kryta dachem pulpitowym kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy oraz dwukondygnacyjna kruchta połączona z klatką schodową. Dominantę w bryle kościoła stanowi usytuowana od strony zachodniej wieża z kruchtą na planie kwadratu, zwieńczona piramidalnym, załamanym hełmem. Poszczególne, tynkowane elewacje, poza fasadą, mają charakter gotycki i urozmaicone są symetrycznie rozmieszczonymi ostrołukowymi otworami okiennymi i uskokowymi szkarpami oraz profilowanym gzymsem wieńczącym. Klasycystyczna elewacja frontowa składa się z trzech kondygnacji. Strefa przyziemia, zaakcentowana boniowaniem, mieści portal główny podkreślony prostokątnym obramowaniem zwieńczonym belkowaniem. W głębi wnęki wejściowej znajduje się drugi, ostrołukowy, kamienny, profilowany portal datowany na XIII/XIV w. Kondygnacja wyższa, przechodząca w partiach górnych w mur parawanowy, charakteryzuje się trójosiowym podziałem wyznaczonym za pomocą pilastrów toskańskich dźwigających belkowanie, z osiowo zlokalizowanym balkonem ujętym jońskimi  kolumnami. Ponad nim usytuowana jest kondygnacja górna, ujęta narożnymi pilastrami jońskimi zwieńczonymi belkowaniem z wydatnym gzymsem. Elewacje poszczególnych kaplic i krucht urozmaicone są jedynie otworami okiennymi zamkniętymi półkoliście oraz portalami zwieńczonymi trójkątnymi tympanonami. Elewacje XVII-wiecznej kaplicy św. Krzyża zaakcentowano podziałami ramowymi oraz profilowanym gzymsem wieńczącym. Wnętrze kościoła charakteryzuje się ukształtowaną w średniowieczu dyspozycją poszczególnych części oraz wprowadzonym w końcu XVIII w. spójnym, klasycystycznym wystrojem. Przestrzeń prezbiterium i nawy wydzielono za pomocą łuku tęczowego zamkniętego półkoliście. Prezbiterium przekryte zostało w części apsydy sklepieniem konchowym z lunetami, a w części dwuprzęsłowej sklepieniem żaglastym na gurtach, przechodzących w partii ścian w pilastry toskańskie. W analogiczny sposób przesklepiono transept, przy czym obie apsydy ramion przekryte zostały sklepieniami trójpolowymi. W ramionach transeptu zachowały się fragmentarycznie granitowe, gotyckie służki sklepienne w formie wałka. Sklepiona krzyżowo nawa urozmaicona została symetrycznym podziałem ścian za pomocą pilastrów kompozytowych dźwigających odcinki belkowania, na których oparto gurty sklepienne. W zachodniej części nawy mieści się dwukondygnacyjna, trójprzęsłowa empora muzyczna wsparta na filarach. Wnętrza kaplicy Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i kruchty południowej przekryto sklepieniami żaglastymi na gurtach, kaplicy św. Melchiora sklepieniem kolebkowym z lunetami, kaplicy św. Krzyża oktogonalną kopułą, natomiast pozostałe pomieszczenia sufitami. W kościele zachowały się ponadto pozostałości gotyckiego detalu architektonicznego, w tym kamienny, wczesnogotycki, ostrołukowy portal z przełomu XIII i XIV w. łączący kaplicę św. Melchiora z nawą (widoczny od strony kaplicy), późnogotycki z końca XV w. zamknięty łukiem trójlistnym z prezbiterium do zakrystii, renesansowy z XVI w. z profilowanym gzymsem, łączący prezbiterium z zakrystią. Dwubarwna, marmurowa posadzka w kościele pochodzi najprawdopodobniej z etapu prac zrealizowanych w połowie XIX w. Znajdujące się w kościele wyposażenie o charakterze późnobarokowym i klasycystycznym pochodzi przede wszystkim z okresu przebudowy kościoła w końca XVIII oraz XIX w. Zachowany jest m.in. późnobarokowy, kolumnowy ołtarz główny z 1794 r. wykonany przez K. Schweigla z figurami św. Piotra i Pawła oraz obrazem Umycie rąk przez św. Marię Magdalenę, a także późnoklasycystyczne tabernakulum z 1. połowy XIX w. W rejonie łuku tęczowego znajduje się późnobarokowo-klasycystyczna ambona z figurami Mojżesza i Anioła na baldachimie oraz usytuowana naprzeciw, odpowiadająca jej chrzcielnica z rzeźbioną sceną chrztu Chrystusa w Jordanie w architektonicznym obramieniu, obie stiukowe, wykonane w 1792 r. przez F. Schuberta. Najcenniejszym elementem wyposażenia pozostaje jedyny ocalały nagrobek gotycki, wiązany z oddziaływaniem rzeźby parlerowskiej, datowany na ok. 1380 r. i uznawany za nagrobek Kazimierza II, Przemysława Noszaka lub jego syna Przemka.

Kościół dostępny dla zwiedzających poza godzinami mszy świętej.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 17.09.2014 r.

Bibliografia

  • Karta ewidencyjna zabytku architektury. Kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny (w Cieszynie), oprac. T. Śledzikowski, 1998, Archiwum NID.
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VI, woj. katowickie, z. 3: Miasto Cieszyn i powiat cieszyński, I. Rejduch-Samkowa, J. Samek (red.).
  • Małachowicz E., Architektura zakonu dominikanów na Śląsku, (w:) Z dziejów sztuki śląskiej, Z. Świechowski (red.), Warszawa 1978, s. 93-148.
  • Spyra J., Via sacra. Kościoły i klasztory w Cieszynie i Czeskim Cieszynie, Cieszyn 2008.
  • Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki, C. Nielsen (red.), Warszawa 2006.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_BK.96655, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_BK.308509