Nadgraniczne położenie, znaczenie polityczne i obronne na przestrzeni wieków oraz zmienna przynależność państwowa i religijna odcisnęły się na zachowanej do dziś tkance miasta. Zarazem przykład założenia urbanistycznego powstałego w 2 poł. XIII w., powiązanego z piastowskim grodem obronnym na Górze Zamkowej, następnie przekształcanego wskutek rozwoju przestrzennego na przełomie XIV/XV w., kilkukrotnej odbudowy po licznych kataklizmach w XVI i XVIII w., włączania kształtujących się w wiekach nowożytnych przedmieść oraz intensywnego rozwoju w XIX i na pocz. XX w.

Historia

Wytyczenie w 2 poł. XIII w. miasta poprzedziło utworzenie prawdopodobnie w X w. grodu obronnego na Górze Zamkowej oraz podgrodzia. Z 1155 r. pochodzi pierwsza wzmianka o kasztelani cieszyńskiej. Lokacja miasta na prawie lwóweckim nastąpiła przypuszczalnie przed 1263 r., tj. przed momentem sprowadzenia konwentu dominikanów i przekształcenia miasta w stolicę księstwa cieszyńskiego w 1282 r. Nie zachowały się żadne przekazy ikonograficzne świadczące o pierwotnym rozplanowaniu wytyczonego wówczas układu urbanistycznego, choć przypuszcza się, że granice miasta w XIII w., wyodrębnione wałami wzdłuż Młynówki od zach. i Bobrówki od wsch., obejmowały jedynie pn., niewielką część ob. starówki. Ośrodkiem założenia był rynek, utożsamiany z ob. Starym Targiem, a w rejonie pl. Teatralnego ulokowano kościół par., zniszczony ostatecznie w k. XVIII w. W 1374 r. miastu nadano prawo magdeburskie, co mogło mieć związek z jego rozwojem terytorialnym. Również w XIV w. z inicjatywy ks. Przemka I w miejscu wczesnośredniowiecznego grodu na Górze Zamkowej wzniesiono gotycki zamek. W k. XV w. w obręb miasta formalnie włączono obszar położony na wsch. od założenia lokacyjnego, a całość otoczono murem obronnym z trzema bramami miejskimi oraz fosą. Zwieńczeniem procesu powiększania miasta było przeniesienie rynku w ob. miejsce, podkreślone nadaniem w 1496 r. przez ks. Kazimierza II parceli pod nowy ratusz. Po 1552 r., w ramach odbudowy miasta po pożarze, pierzeje rynkowe zabudowano pierwszymi murowanymi kamienicami podcieniowymi. W dobie reformacji, w miejscu średniowiecznych ogrodów dominikańskich, wzniesiono nową część miasta (tzw. Nowe Miasto). Stanowiący od 1653 r. własność Habsburgów Cieszyn, w XVIII w. trzykrotnie uległ zniszczeniu wskutek pożarów i trzęsienia ziemi. W trakcie prowadzonej na pocz. XIX w. odbudowy założenia, zaniechano odtworzenia nowych bram miejskich i rozebrano mury obronne, umożliwiając dalszy rozwój przestrzenny Cieszyn na terenach XVIII-w. przedmieść po obu stronach Olzy. W miejscu d. bramy Wyższej wytyczono Górny Rynek, łączący miasto z przedmieściem wsch., w obrębie którego w 1709 r. wzniesiono ewangelicki kościół Łaski. Na przełomie XVIII/XIX w. na zach. od miasta, wzdłuż Młynówki wykształciła się niewielka kolonia sukienników (ob. ul. Przykopa). Od pocz. XIX w., wraz z rozwojem na obszarze Śląska Cieszyńskiego przemysłu i nadaniem Cieszynowi statusu centrum administracyjnego Komory Cieszyńskiej, miasto zyskało nowe obiekty użyteczności publicznej i zaczęło intensywnie rozwijać się. Jednocześnie aż do I wojny prowadzono liczne inwestycje związane ze wznoszeniem kolejno zabudowy w stylu klasycystycznym, historyzującym oraz secesyjnym. Dalszy rozkwit Cieszyna na przełomie XIX/XX w., zw. wówczas małym Wiedniem, związany był z intensywnym zagospodarowywaniem terenów położonych na wsch. od miasta i na lewym brzegu Olzy. Na przełomie XIX/XX w. w pd. części miasta, na zboczu wzgórza tzw. Małego Jaworowego, powstała dzielnica willowa.

Opis

Obszar chronionego, historycznego miasta, położonego na prawym brzegu Olzy, obejmuje średniowieczny układ urbanistyczny wraz z Górą Zamkową, nowożytne przedmieścia ulokowane na pd. (Górne Miasto) i zach. (Przykopa) od niego, a także zlokalizowaną w pd.-zach. części dzielnicę willową Lasek Miejski z pocz. XX w. Najstarsza część miasta rozlokowana jest na pd. od Góry Zamkowej, na stromym, zwężającym się od pn. wzniesieniu, ograniczonym od zach. Młynówką oraz Olzą, a od wsch. Bobrówką i linią kolejową. Zachowany do czasów ob. układ urbanistyczny na planie nieregularnym, gruszkowatym, składa się częściowo przekształconego założenia lokacyjnego z 2 poł. XIII w., jak i późniejszych nawarstwień, tj. nowo wytyczonych, włączonych w tkankę miejską w k. XV w. obszarów od wsch., z rynkiem, terenami d. klasztoru dominikańskiego, tzw. Nowym Miastem, otoczonych nieistniejącymi już, rozebranymi na pocz. XIX w. murami obronnymi, biegnącymi w rejonie ul. Michejdy, Kochanowskiego, Limanowskiego, Pokoju, Nowe Miasto, Śrutarskiej i Zamkowej. Osią ukształtowanego ostatecznie w XVI w. układu są dwie główne arterie, tj. ul. Głęboka oraz Szeroka i Mennicza, łączące XV-w. Rynek z d. rozebranymi bramami miejskimi od pn. i pd. oraz z zamkiem. Osiom tym podporządkowana jest dość regularna siatka ulic, wyznaczająca poszczególne bloki zabudowy, dwa historyczne rynki, w tym Stary Targ z XIII w. i rynek z k. XV w. z usytuowaną na środku studnią z figurą św. Floriana, oraz ob. pl. Teatralny, wiązany z przedlokacyjnym terenem targowym. W bloku położonym na pd. od Rynku znajduje się kościół podominikański, pełniący od k. XVIII w. funkcję fary miejskiej, z kolei we wsch. części miasta, przy ul. Szersznika, mieści się d. klasztor jezuicki, ob. kościół fil. pw. św. Krzyża. W pd. pierzei rynkowej począwszy od k. XV w. usytuowany jest ratusz, w pd.-wsch. kwartale miejskim pałac Larischa (ob. gmach Muzeum Śląska Cieszyńskiego), a na pl. Teatralnym gmach Teatru im. A. Mickiewicza. Na pn. od lokacyjnego miasta, poza obrębem d. murów miejskich, zlokalizowany jest zespół klasztorny bonifratrów, sąsiadujący z d. kościołem ewangelickim XVI-w. (ob. fil. pw. Trójcy Świętej), a także d. kościół szpitalny pw. św. Jerzego. W związku z wielkim pożarem miasta w 1789 r. oraz XIX-w. rozwojem Cieszyna, istniejąca zabudowa obszaru staromiejskiego składa się głównie z historyzujących i secesyjnych kamienic, wzniesionych w k. XVIII, XIX i na pocz. XX w., w tym podcieniowych, zgrupowanych przy Rynku oraz ul. Głębokiej, wkomponowanych w zasadniczo nieprzekształcone przypuszczalnie od XV/XVI w. parcele. Poniżej skarpy staromiejskiej od zach., wzdłuż kanału Młynówka i ul. Przykopa rozlokowane jest XVIII-w., niewielkie przedmieście, tzw. Cieszyńska Wenecja, z charakterystyczną, przeważnie parterową zabudową z frontowymi werandami. Osią i zarazem najstarszą częścią d. Górnego Przedmieścia, usytuowanego na wsch. od miasta średniowiecznego, jest ul. Wyższa Brama, łącząca XIX-w. Górny Rynek z pl. Kościelnym, przy którym zlokalizowany jest zespół budynków gminy ewangelicko-augsburskiej, w tym dominujący nad miastem kościół Łaski im. Jezus z 1709 r. Na pd. od Przedmieścia Górnego, w rejonie Lasku Miejskiego, znajduje się dzielnica willowa z przełomu XIX/XX w., złożona z obiektów neostylowych, secesyjnych i modernistycznych, rozlokowanych w otoczeniu ogrodów, na pd. stoku wzgórza Małe Jaworowe.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 03-12-2015 r.