Wiele elementów technologicznych zachowało się do dnia dzisiejszego i są one dostępne w muzeum utworzonym w dawnej warzelni.

Historia

Po I rozbiorze Polski w 1772 r. główne źródła soli, jakimi była Wieliczka i Bochnia, znalazły się w zaborze austriackim, co wymusiło poszukiwanie nowych źródeł kopalin. Uwagę skierowano na słone źródła płynące w okolicach Ciechocinka.

Pierwsza warzelnia soli powstała w 1823 r., kiedy Ciechocinek należał jeszcze do Józefa Zawadzkiego, który nabył ją od Niemojewskich. Główną zasługę w rozwoju tego obiektu należy przypisać Konstantemu Wolickiemu, cenionemu mineralogowi i przemysłowcowi, który prowadził badania ciechocińskich źródeł, następnie nabył część dóbr od Józefa Zawadzkiego. Solankowe źródła wykorzystywał także Stanisław Staszic, pełniący funkcję dyrektora Wydziału Górnictwa i Kruszców.

W 1824 r. Wolicki przekazał prawo własności nabytych pod budowę warzelni soli ziem na rzecz Skarbu Królestwa Polskiego. Opracowanie projektów pod inwestycję powierzono Józefowi Grafowi, profesorowi Akademii Górniczej w Kielcach. Prace budowlane, którymi kierował Karol Knake rozpoczęto w 1824 roku. W 1827 r. ukończono już dwa budynki warzelni, w jakich montowano paleniska i panwie (sprowadzane z Anglii). Zakończono także budowę mocnej solanki. Prace twórcze przerwał wybuch Powstania Listopadowego w 1830 roku. Po zakończeniu walk przystąpiono do dalszych prac remontowych, a także do remontów zniszczonych podczas powstania budynków. Już w roku 1832 r. produkowano sól na skalę przemysłową.

W 1842 r. w skład warzelni wchodziły: trzy murowane budynki warzelniane, murowany magazyn, budynki kancelarii z mieszkaniem, kuźnia, oficyna, dom mieszkalny dla majstra Bednarskiego oraz szopy na skład materiałów. Warzelnie nieustannie rozwijano i modernizowano. W 1847 r. na terenie warzelni istniały trzy rezerwuary mocnej solanki oraz murowana bednarnia (produkcja beczek do magazynowania soli). W 1866 r. w celu usprawnienia transportu wybudowano bocznicę kolejową, prowadzącą z Ciechocinka do Aleksandrowa Kujawskiego.

U progu lat 70. XIX w. wydobywana w Ciechocinku sól przynosiła coraz mniejsze zyski, jednak ze względu na jej niekwestionowane znaczenie uzdrowiskowe, nie zaprzestano eksploatacji ciechocińskich złóż. Lata 70. i 80. XIX w. przyczyniły się do pogorszenia stanu ciechocińskiej warzelni, gdyż nie przeprowadzano wówczas niezbędnych remontów.

Przełom XIX i XX w. przyniósł zmiany w warzelni. Część budynków zdemontowano (m.in. budynek warzelniany nr 1), a reszta obiektów zmieniła swoje przeznaczenie (budynek bednarni dostosowano do celów mieszkalnych). W latach 90. XX wieku rozmontowano kolejkę.

Obecnie wchodzą one w skład Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowego Ciechocinek. Zachowały się tam: budynek warzelni (obecnie muzeum), suszarnia, magazyn szlamu (w bardzo złym stanie), dwa rezerwuary mocnej solanki i ługownik.

Opis

Zespół warzelni soli znajduje się na północ od centrum miasta w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły, od której dzielony jest wałem ziemnym. Zespół warzelni ulokowano na terenie Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowego Ciechocinek, gdzie usytuowane są współczesne obiekty zakładowe. Od strony płd.-wsch. znajduje się budynek warzelni i magazyn (ustawione prostopadle względem siebie). Do ściany szczytowej warzelni od płd.-zach. przylega budynek suszarni - paczkarni. Ługownik zlokalizowany jest po płd.-zach. stronie budynku, zaś warzelnie przy głównym wejściu. Rezerwuary mocnej solanki (ustawione równolegle do siebie), znajdują się w centralnej części placu zakładowego.

Budynki warzelni i magazyn szlamu zbudowane są na planie wydłużonych prostokątów z cegły. Obiekt warzelni jest jednokondygnacyjnym budynkiem z rzędem łukowo zamkniętych okien. Budynek suszarni (o konstrukcji szkieletowej) ma ceglane wypełnienie. Rezerwuary, a także ługownik, stworzono z drewna.

Proces warzenia soli rozpoczyna się od zatężania solanki na tężniach. Solanka przepuszczana przez trzy tężnie zostaje zagęszczona do 30%. Następnie transportowana jest rurociągiem do drewnianych zbiorników na terenie Zakładów Produkcji Zdrojowej. Stąd solankę przesyła się do podgrzewacza w warzelni, gdzie podgrzewa się ją do temperatury 45° C. Tak podgrzaną solankę przelewa się do panwi (płaskiego naczynia z grubej blachy stalowej). Wówczas podgrzewa się ją do ok. 106° C. Podczas warzenia soli wytrąca się na powierzchni „kożuch”, który jest usuwany za pomocą „łaty”, czyli drewnianej deski o długości ok. 9 m. Ten etap produkcji nazywamy szumowaniem. Podczas podgrzewania z solanki wytrącają się kryształki soli. Najpierw narzędziem, zwanym „kasiorem” oraz gracą na drewnianym drągu o długości ok. 3 m, przecina się sól w panwi, tak żeby ułatwić podciąganie jej do brzegów. Następnie dłuższą, 4-metrową gracą, zwaną „dziadem”, podciąga się sól do burt panwi. Za pomocą łopat z dziurkami, ułatwiającymi ociekanie soli z solanki, wybiera się sól na drewniany parownik i układa w pryzmy. Te i inne przyrządy związane z warzeniem soli dostępne są w muzeum „Warzelnia soli”. Na uwagę zasługują przyrządy służące do gimnastyki - zostały one zaprojektowane przez wybitnego szwedzkiego specjalistę z dziedziny ortopedii, Wilhelma Zandera.

Zabytek dostępny w części muzealnej (dawna warzelnia soli), a także do obsługi ługownika. Pozostałe obiekty znajdują się na terenie zakładu i są dostępne jedynie z zewnątrz.

Oprac. Michał Horbowicz, OT NID w Toruniu, 30-11-2015 r.