Mury monumentalnej budowli były wznoszone w trzech etapach od 3 ćwierci XIII wieku do końca XV stulecia, a ukształtowanie jej wschodniej części jest łączone z działalnością warsztatu znakomitego budowniczego Heinricha Brunsberga ze Szczecina.

Zniszczony w 1945 r., zachował oryginalną bryłę i bogaty wystrój elewacji wraz z czytelnymi nawarstwieniami stylowymi kolejnych faz budowlanych.

Historia

Najstarsze znane przekazy źródłowe poświadczające pośrednio istnienie kościoła w Chojnie informują o proboszczu Adamie z Chojny (1274 r.) oraz o nadaniu zakonowi templariuszy z Rurki przez margrabiów Otto IV i Konrada I patronatu nad kościołem w Chojnie (1282 r.). Kościół w okresie średniowiecza był wznoszony w trzech etapach budowlanych: 4. ćw. XIII w. - pocz. XIV w., przełom XIV i XV w., około poł. XV w.

Pierwszy miejski kościół zaczęto budować ok. 1270 r. z kamiennej kostki, na przełomie XIII i XIV w. budowę kontynuowano w cegle do ukończenia ok.1330 r. Forma tego kościoła pozostaje nieznana. Na podstawie zachowanych kamiennych części fundamentów i przyziemia sformułowano hipotezę (M. Płotkowiak) że miał on plan krzyża greckiego z dostawioną masywną wieżą od zachodu. Zagadkowym elementem w strukturze kościoła jest salowa krypta, której mury wykorzystano do wzniesienia przyległej do południowej ściany korpusu nawowego kaplicy Mariackiej. Czas budowy kaplicy Mariackiej pozostaje nieznany. Dokumenty archiwalne z lat 1304 - 1333 dotyczą wyposażenia wnętrza świątyni i fundacji ołtarzy.

Około 1390 r. rozpoczęto prace przy rozbudowie kościoła wznosząc od strony wschodniej istniejącą do dziś jej część prezbiterialną w formie obszernej, trzynawowej hali z poligonalnym obejściem i wieńcem kaplic. Autorstwo tej części kościoła jest przypisywane Heinrichowi Brunsbergowi. W zachowanych murach przetrwały charakterystyczne dla jego warsztatu elementy detali: glazurowane kształtki w północnym portalu, kwiatony, rozety. Do listopada 1407 r. ukończono cztery wschodnie przęsła budowli. Wysłannik biskupa kamieńskiego poświęcił chór i nowy ołtarz p.w. Najświętszej Marii Panny i Św. Jana Chrzciciela. W obręb halowej bryły kościoła włączono mury kaplicy Mariackiej. Jej wnętrze podzielono emporą przykryte sklepieniem gwiaździstym i wyposażono w dwa nowe ołtarze. Prace przy rozbudowie wschodniej części kościoła ukończono w 1440 r. W okresie wieloletnich prac przy rozbudowie korpusu kościoła, przekształceniu uległa pierwotna wieża. Na jej kamiennych fundamentach postawiono nową, czterokondygnacyjną wieżę ceglaną, która artykulacją swych elewacji nawiązywała do podziałów zastosowanych w wieżach kościołów: Mariackiego w Greifswaldzie (ok. 1362r.) i św. Mikołaja w Stralsundzie (ok. 1366r.).

Trzeci etap budowy średniowiecznego kościoła jest datowany na lata 1451-1459. W tym czasie przebudowano trzy zachodnie przęsła korpusu w formach nawiązujących do części prezbiterialnej. Równocześnie przy elewacji południowej korpusu nawowego zbudowano zakrystię i kruchtę przyległe od zachodu do kaplicy Mariackiej. W elewacji północnej korpusu usytuowano dwa portale, pierwszy umieszczony z przęśle zachodnim tzw. „Porte Mortale/ Toten Tür” przeznaczony do obrzędu pogrzebowego oraz mniejszy w trzecim przęśle od zachodu nazwany „Braut Tur” służył bractwom. W 1479 r. przy południowej ścianie wieży została zbudowana kaplica św. Anny nakryta wysokim dachem pulpitowym sięgającym gzymsu drugiej kondygnacji wieży.

Wnętrze kościoła miało bogate wyposażenie. Najliczniejsze fundacje przypadają na XV w. Pod koniec średniowiecza w kościele znajdowało się 20 ołtarzy. Polichromie zdobiły sklepienia naw i ściany kaplic. Okna były przeszklone witrażami z przedstawieniami świętych, Sądu Ostatecznego, scenami z żywotów św. Aleksego i św. Erazma.

W XVI i XVII wieku architektura kościoła nie uległa poważnym zmianom. Wprowadzenie Reformacji na terenie Nowej Marchii w 1536 r. spowodowało rozwiązanie zakonu joannitów patronujących kościołowi Mariackiemu. Dawnych patronów zastąpili okoliczni właściciele ziemscy. W 1543 r. Heinrich Richter z Kostrzyna założył nowy drewniany hełm wieży. Hełm ten niszczony był pożarami w latach 1628 i 1658. Pożar w 1658r. naruszył mury kaplicy św. Anny. Naprawa szkód trwała do 1668 r. Około 1670r. rozpoczęto remont wnętrza kościoła, który kontynuowany był z przerwami do końca XVII w. Podczas prac zamalowano średniowieczne polichromie, a w latach 1686-1692 na wieży założono nowy hełm.

W latach 1701-1714 Georg Mattanovi, Włoch, nadworny snycerz margrabiów ze Schwedt, wykonał barokową ambonę zdobiącą wnętrze kościoła do 1945 r. W latach 1733-1735 wymieniono kościelne organy. W tym czasie wymieniono stolarkę drzwiową. Około roku 1800 został przebudowany portal w elewacji północnej zwany „Braut Tur”.

Zmiany w architekturze kościoła w XIX w. spowodowane były kolejnymi katastrofami budowlanymi w obrębie wieży. W 1817 r. pożar od uderzenia piorunu zniszczył barokowy hełm. Po szybkiej naprawie zwieńczenia wieży, w latach 1839-1842 przebudowano jej górną kondygnację nadbudowując dwa piętra, a całość przykryto prostym czterospadowym dachem. W 1843 r. runął południowo-zachodni narożnik wieży niszcząc kaplicę św. Anny i elewacje stojących w pobliżu domów. Przez 10 lat wieża pozostawała w ruinie. W 1854 r. rozebrano zniszczone mury pozostawiając partię przyziemia i ścianę wschodnią. W trakcie robót rozebrano mury kaplicy św. Anny. Nową wieżę o wysokości 95 m zbudowano w latach 1859-1861 wg projektu berlińskich architektów A. Sollera i A. Stülera. Nadano jej formę neogotycką w duchu francuskiego gotyku katedralnego. Kwadratowy trzon wieży został zwieńczony stożkowatym ażurowym hełmem wykonanym z cegły. W tym czasie we wnętrzu kościoła rozpoczął się proces regotyzacji jego wystroju, zapoczątkowany w 1861r. usunięciem barokowego ołtarza i wstawieniem nowego ołtarza neogotyckiego. W 1881r. doszło do kolejnego zniszczenia zwieńczenia wieży. Nowy hełm wymurowano z żółtej cegły klinkierowej. W latach 1883-1884 pod nadzorem mistrza budowlanego Richtera przeprowadzono restaurację korpusu kościoła polegającą na uzupełnienie ubytków ceglanego lica nowymi kształtkami wykonanymi na wzór oryginalnych, wymieniono profilowanie ościeży okien. Zachowane średniowieczne witraże z okien prezbiterium zostały przeniesione do okien empor bocznych. We wnętrzu założono nowe posadzki, barokową emporę zastąpiono neogotycką, ściany pokryto tynkami w kolorach czerwonym, żółtym, podłucza arkad i ściany kaplic w przyziemiu i sklepienia pokryto ornamentami geometrycznymi i wicią roślinną w stylistyce neogotyckiej. Z gotyckich malowideł pozostawiono dwie kompozycje: scenę „Ukrzyżowanie” w kaplicy Mariackiej i przedstawienie Madonny na ścianie wschodniej zakrystii. Oba malowidła w 1919 r. zostały poddane konserwacji wykonanej przez malarza Zeissiga.

W okresie międzywojennym w przyziemiu kaplicy Mariackiej umieszczono kotłownię. W latach 1932-1933 przeprowadzono prace budowlano-konserwatorskie wzmacniające mury i hełm wieży. Wewnątrz hełmu założono żelbetową konstrukcją stężającą, na zewnątrz oszalowano ją drewnem i pokryto blachą miedzianą. Tak zabezpieczony kościół przetrwał do 1945 r.

Podczas walk w lutym 1945 r. kościół uległ zniszczeniu. Pozostały mury obwodowe do wysokości gzymsu wieńczącego i mury obwodowe wieży wraz z ceglanym hełmem. We wnętrzu korpusu przetrwało pięć filarów przy nawie północnej wraz z podłuczami arkad i pasem murów ponad arkadami. Przetrwały ściany kaplic bocznych wraz z częścią sklepień. Prace porządkowe polegające na odgruzowaniu przeprowadzono w 1950 r. Opracowano wówczas projekt zabezpieczenia budowli w formie trwałej ruiny. W latach 1960-1962 opracowano dokumentację historyczno- architektoniczną kościoła wraz z inwentaryzacją jego murów. Prace zabezpieczające zostały przeprowadzone w latach 1967-1969. Zabezpieczono wtedy koronę murów, zrekonstruowano część sklepień we wnętrzach kaplic i zamurowano wyrwę w elewacji południowej. Roboty przerwano z uwagi na brak funduszy. Na przełomie lat 80/90.XXw. powstała idea odbudowy monumentalnej świątyni jednocząca szerokie grono społeczne złożone z mieszkańców Chojny, historyków, konserwatorów zabytków i architektów. Fundusze pozyskane z fundacji polsko-niemieckiej, funduszu kościelnego i Rady Gminy w Chojnie pozwoliły na rozpoczęcie procesu odbudowy kościoła. Po latach odbudowy (1990 - 2012) sylweta miejskiej fary uzupełnia historyczną panoramę miasta. Wnętrze kościoła jest użytkowane okazjonalnie, organizowane są tu nabożeństwa ekumeniczne.

Opis

Kościół położony w centrum miasta, na południowy wschód od rynku (ob. placu Konstytucji 3 Maja). Orientowany. Późnogotycki, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta (55,50 x 28 m) z siedmiobocznym zamknięciem od wschodu. Korpus nawowy podzielony na trzy nawy, o siedmiu przęsłach, ze wschodnim przęsłem nawy środkowej na rzucie trapezu otoczonym obejściem i wieńcem kaplic pomiędzy przyporami wciągniętymi do wnętrza. Do elewacji południowej przylega prostokątna dwuprzęsłowa kaplica Mariacka, zakrystia i kruchta wysunięte poza lico murów obwodowych. Przy elewacji zachodniej w odległości ok. 40 cm dostawiona jest wieża zbudowana na planie kwadratu o wymiarach 10,59 x 10,59 m.

Kościół jest budowlą halową, o równej wysokości naw i kaplic, ok. 18 m. Kaplice w części wschodniej mają układ dwukondygnacyjny. Kaplica Mariacka, zakrystia i kruchta są niższe od korpusu. Wnętrze kaplicy jest dwupoziomowe. Korpus nawowy nakrywa dach dwuspadowy, z wydłużoną połacią południową nad murami kaplicy Mariackiej, zakrystii i kruchty. Więźba o konstrukcji mieszanej, zbudowanej z drewnianych krokwi i stalowych wiązarów. Dach kryty dachówką mnich-mniszka. Wieża czterokondygnacyjna zakończona ostrosłupowym hełmem krytym blachą.

Dolne partie murów obwodowych wzniesione z ciosów granitowych, wyższe partie oraz filary i ściany działowe zbudowane z cegły gotyckiej o zróżnicowanych wymiarach w wiązaniu wedyjskim, detale architektoniczne z cegły glazurowanej, różnobarwnej. Filary w nawie płd. i od wschodu (9 filarów) odlane z betonu, posadowione na nowych betonowych ławach fundamentowych. Korona murów przemurowana w 6 warstwach w nowej cegle i wzmocniona wieńcem żelbetowym. Sklepienia zachowane we wnętrzach dwóch poziomów kaplic bocznych (krzyżowo żebrowe), w kaplicy Mariackiej (krzyżowo żebrowe i gwiaździste), oraz w zakrystii (krzyżowo żebrowe), kruchcie i kruchcie podwieżowej. Oryginalne posadzki ceramiczne przetrwały w kruchcie podwieżowej, w kaplicach po stronie południowej i częściowo w nawach. Są one układane szachownicowo z kwadratowych płytek w kolorach żółtym i czerwonym. W kaplicach po stronie północnej i częściowo w nawie płn. zachowała się posadzka ceglana. W murach kaplicy Mariackiej mieszczą się dwie gotyckie klatki schodowe. We wnętrzach kaplic przetrwały kilkustopniowe schody przy przejściach na poziomie empor. Mury neogotyckiej wieży zbudowano z cegły maszynowej w kolorze żółtym.

Opracowanie elewacji kościoła jest zróżnicowane. Mury obwodowe partii na wschód od kaplicy Mariackiej podzielone są płaskimi lizenami z trzema strefami dekoracji wimpergowo-maswerkowej. Pomiędzy lizenami rozmieszczone są w dwóch poziomach szerokie ostrołukowe okna, pojedyncze w elewacji południowej, podwójne w kaplicach elewacji północnej. Podział poziomy tworzą: kamienny cokół zakończony ceramicznym gzymsem, gzyms podokienny w drugiej kondygnacji i gzyms wieńczący z fryzem maswerkowym. Szeroko rozglifione ościeża okien są profilowane glazurowanymi kształtkami ościeżach. Analogicznie opracowane zostały elewacje kaplicy Mariackiej na poziomie drugiej kondygnacji. Mury przyziemia są gładkie. Od wschodu i zachodu kaplicę wieńczą połówki trójkątnych szczytów. Podziały elewacji południowej korpusu nawowego tworzą obok okien lizeny oraz gzymsy: cokołowy, kordonowy i wieńczący. W jednolicie potraktowanej elewacji kruchty i zakrystii usytuowany jest ostrołukowy portal, dwie blendy i okno doświetlające zakrystię. Artykulację tworzą lizeny i gzyms kordonowy z motywem wimpergi. Podział elewacji północnej został opracowany analogicznie do zachodniej partii elewacji południowej. W trzecim przęśle od zachodu zachował się portal zwieńczony wimpergą i prostokątną płyciną wypełnioną maswerkową dekoracją. Na osi elewacji zachodniej korpusu nawowego zbudowano neogotycką wieżę, w partiach bocznych rozmieszczono blendy i ostrołukowe okna, krawędzie szczytu zaopatrzono w neogotyckie sterczyny.

Mury wieży stabilizują narożne uskokowe przypory ze sterczynami. Na osi elewacji zachodniej usytuowany jest ostrołukowy portal wejścia głównego, zwieńczony wimpergą i tondem z wyobrażeniem głowy Chrystusa. Ścianę nad portalem przepruwa kolisty otwór rozety. Partię przyziemia zamyka gzyms z fryzem arkadkowym na poziomie gzymsu wieńczącego korpus nawowy. Wyżej, w ostrołukowych arkadkach galeryjki na trzech elewacjach wieży ustawiono figury dwunastu apostołów. Powyżej galeryjki ścianę wieży przepruwa z każdej strony duże ostrołukowe okno podzielone ceglanym laskowaniem z dekoracją maswerkową. Wydatny gzyms z fryzem arkadkowym oddziela górną kondygnację z tarasem zabezpieczonym balustradą. Na poziomie tej kondygnacji, stanowiącej podstawę ostrosłupowego hełmu, zamontowano tarcze zegara.