Jej usytuowanie nie było przypadkowe - uzupełniała nowe centrum miasta, mając w sąsiedztwie budynek Regencji i Królewskie Gimnazjum Klasyczne oraz rozległy park. Kościół stanowi przykład wprowadzenia nowatorskich form dla nurtu historyzującego w XIX wiecznej architekturze krajów niemieckich.

Historia

W 1870 roku niemiecka gmina ewangelicka zwróciła się do berlińskiego architekta Fryderyka Adlera o przygotowanie projektów świątyni. Miała się ona stać ozdobą południowej części placu Wolności (dawny Weltzien Platz). We wrześniu 1872 roku wmurowano kamień węgielny i rozpoczęto budowę, zakończoną w marcu 1876 roku. Nad przebiegiem prac czuwał miejski radca budowlany Heinrich Grüder. Architekt F. Adler przygotowując plany kościoła inspirował się tak zwanymi „Regulacjami” - wytycznymi dotyczącymi budownictwa kościelnego, sformułowanymi w XVI tezach podczas Konferencji Kościelnej w Eisenach w 1861 roku. Monumentalna, zestawiona ze spiętrzonych brył, zaakcentowana od zachodu wysoką wieżą, świątynia stała się dominantą w ciągu reprezentacyjnej ulicy Gdańskiej. Jej wnętrze, rozświetlone przez 208 lamp gazowych, mogło pomieścić 1750 wiernych. Prezbiterium i zakrystię ozdobiły okna z witrażami ufundowanymi przez cesarza Wilhelma I, wykonanymi przez Cesarski Instytut Witrażowy w Berlinie. Polichromię we wnętrzu wykonał berliński malarz Theodor Hase (ukończył je w 1880 roku), organy - Wilhelm Sauer z Frankfurtu nad Odrą. Terakotowe detale architektoniczne sprowadzono z warsztatów sztukatorskich w Charlottenburgu koło Berlina. Zadbano też o to, żeby wierni nie marzli zimą - dwie nagrzewnice od gazowej kotłowni, znajdującej się pod prezbiterium, poprzez kanały umieszczone w posadzce rozprowadzały ciepło po całym wnętrzu. Do końca II wojny światowej kościół pełnił funkcję sakralną dla niemieckiej gminy ewangelickiej. W lutym 1945 roku został przekazany polskim katolikom, a 1 października 1946 roku ustanowiono przy nim parafię rzymsko-katolicką. W tym samym roku kościół wyremontowano, a w latach 1956-1957 ściany świątyni pokryto nową polichromią według projektu Władysława Drapiewskiego. Wykonał ją jego brat Leon Drapiewski.  

Opis

Ceglany kościół wzniesiony został w stylu historyzującym z użyciem form neoromańskich i neogotyckich. Założony jest na planie krzyża łacińskiego z zamkniętymi wielobocznie ramionami. Jednonawowy, dwuprzęsłowy korpus nawowy łączy się łukiem tęczowym z prezbiterium przekrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Od zachodu, ponad szerszym od nawy westwerkiem dominuje wysoka wieża. W jej przyziemiu znajduje się uskokowy portal wejścia głównego. Na skrzyżowaniu nawy z transeptem umieszczono kopułę na ośmiobocznym tamburze doświetloną kolistymi oknami. Od strony wschodniej zakrystia w formie obejścia z wielobocznym aneksem została połączona z prezbiterium, co wpłynęło na widoczne od strony parku im. Kazimierza Wielkiego malownicze spiętrzenie brył. Elewacja frontowa (westwerk) jest kilkustrefowa, wydzielona fryzami. Czterokondygnacyjną wieżę zegarową nakrytą ośmioboczną iglicą z ożebrowanymi narożami, ujmują w narożach wielouskokowe szkarpy. Otwór wejściowy w przyziemiu wieży poprzedzają schody, otrzymał bogatą dekorację - umieszczony w uskokowym portalu, dodatkowo ujmuje archiwolta z ornamentem palmetowo-rozetowym. Ściany naw bocznych rozdzielono szkarpami, między którymi znajdują się wysokie, prostokątne, zamknięte półkoliście okna wypełnione maswerkiem. We wnętrzu zachowały się z pierwotnego wystroju empory, umieszczone w ramionach transeptu i nad wejściem głównym.

Możliwość zwiedzania zabytku przed oraz po mszy świętej.

Oprac. Agnieszka Wysocka, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.12.2014 r.  

Bibliografia

• Kuberska I., Architektura sakralna Bydgoszczy w okresie historyzmu, „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, nr 3, 1998, s. 61-82.
• Wojdak E., Postępowe idee protestanckiej architektury sakralnej w bydgoskim budownictwie kościelnym ostatniej ćwierci XIX wieku, „Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu”, nr 16, s. 25-37.