i jego nietypowe rozwiązanie przestrzenne. Nietypowy charakter ma też murowana ambona. Kościół ma cenne wyposażenie wewnętrzne pochodzące ze starszej świątyni, w tym wbudowaną w korpus belkę tęczową i późnogotycki krucyfiks. W 2013 r. uzyskał tytuł „Zabytek zadbany”.

Historia

Wedle tradycji kościół stoi na miejscu poprzedniego z XV w. W 1502 r. staraniem Stanisława Lasockiego w parafii osadzeni zostali księża mansjonarze. W roku 1616 pojawić się miała murowana kaplica, ufundowana przez Stanisława Warszyckiego (1577-1617) herbu Abdank (Habdank), wojewodę podlaskiego w latach 1616-1617, nie jest jednak jednoznaczne, czy historyczne informacje na jej temat na pewno odnoszą się do kaplicy św. Anny, bo wiadomo jedynie, że Stanisław Warszycki wymurował i nadał kaplicę „przy kościele brzezińskim”. Cechy konstrukcji ścian murowanej budowli przy kościele św. Anny świadczą jednak o tym, że mogła powstać w początkach XVII w. Notowana jest bez wątpliwości w r. 1671. Nie wiadomo natomiast, czy kaplica murowana zastąpiła wcześniejszy drewniany kościół ani czy w ogóle miała z nim jakiś związek przestrzenny. W 1719 r. z fundacji mieszczanina Bujakiewicza zbudowano obecny kościół drewniany. Pozostawiono przy tym murowaną kaplicę a co najmniej jej fragment. Przypuszczalnie w tym samym czasie powstała też drewniana dzwonnica o szkieletowej konstrukcji a przykościelny teren otoczono parkanem. W początkach XIX w. tak kościół, jak i dzwonnica znajdowały się w złym stanie technicznym. Starano się przeprowadzać bieżące naprawy, które jednak nie odnosiły trwałego skutku. Kościół był odnawiany w 1859 r., dwukrotnie w XX w. oraz w latach 2005-2013.

Opis

Założenie kościelne znajduje się w południowej części Brzezin. Budowla zajmuje środkową część obszernej działki, ogrodzonej siatką z drutu stalowego. Nie jest orientowana, stoi po wschodniej stronie ul. Św. Anny, frontem do ul. Sportowej i dawnego tzw. rynku św. Anny, zajmowanego obecnie przez dworzec autobusowy. Na północny-wschód od frontu kościoła w odległości ok. 30 m od niego stoi drewniana dzwonnica, wchodząca w skład kompleksu. Wjazd i wejście na teren zespołu (dawny cmentarz przykościelny) od strony ul. Św. Anny przez współczesną bramę i furtkę z prętów stalowych.

Budowla nie ma wyraźnych cech stylowych ani widocznych od zewnątrz elementów dekoracyjnych. Ma formę typową dla kościołów drewnianych powstających w tej części kraju w okresie baroku. Jej różne odmiany występują powszechnie we wsiach i miasteczkach na terenie środkowej Polski.

Kościół w części drewnianej zbudowano jako jednonawowy, dwubryłowy. Dodatkowa, trzecia bryła murowanej kaplicy a obecnej kaplicy usytuowana jest nieznacznie skośnie w stosunku do korpusu głównego, po jego wschodniej stronie i przylega do prezbiterium oraz do południowego, krótkiego boku zrębu nawowego. Plan części drewnianej oparty został na dwóch prostokątach - niemal kwadratowej nawie o boku długości około 10 m i nieco wydłużonym prezbiterium, którego dłuższy bok ma 6,8 m. Część drewniana „obudowuje” murowaną kaplicę - zakrystię w taki sposób, że od strony wschodniej ściana prezbiterium ponad kaplicą-zakrystią jest przedłużeniem ściany nawy. Od strony południowej dzięki temu powstała mała kruchta w narożniku między pomieszczeniem prezbiterium a kaplicą-zakrystią, dostępna z zewnątrz od strony wschodniej. Wejście główne do kościoła znajduje się w elewacji frontowej - północnej, wejście boczne usytuowano tradycyjnie w prawej (tu zachodniej) ścianie nawy. Wewnątrz, wzdłuż całej ściany frontowej rozciąga się płytki chór - empora organowa, wsparta na dwóch słupach-kolumnach, dostępny po drabiniastych schodach w północno-zachodnim narożniku. Dach nad kościołem o dwóch kalenicach, nad nawą jest dwuspadowy o kącie spadku połaci około 45º, a nad prezbiterium trójpołaciowy. Po wschodniej stronie połać nad prezbiterium stanowi przedłużenie połaci nad nawą. Podobnie największa połać trójpołaciowego dachu nad kaplicą-zakrystią łączy się z połacią dachu nad prezbiterium. Szczyt fasady zwieńczono czworoboczną w planie, niską wieżyczką na sygnaturkę, nakrytą czteropołaciowym, namiotowym daszkiem, zwieńczonym prostym, metalowym krzyżem.

Świątynia została zbudowana na niskiej podmurówce z kamienia polnego z uzupełnieniami z cegły, wtórnie otynkowanej. Ściany wykonano w konstrukcji drewnianej wieńcowej z brusów sosnowych, wiązanych na zamek płetwowy bez ostatków, z krytym czopem, szalowanej od zewnątrz deskami w układzie pionowym na styk z listwami kryjącymi styki. Od wewnątrz ściany pozostały surowe, wygładzone, bez polichromii. Stan ten przywrócono w takcie prac restauratorskich w latach 2005-2013, wcześniej - od 1993 r. - ściany od wewnątrz były pomalowane olejno. Ściany dawnej kaplicy a obecnej zakrystii wymurowano ze zróżnicowaną grubością (przekraczającą miejscami 80 cm) z kamienia polnego i luźno układanej cegły na zaprawie wapienno-piaskowej, bez czytelnego wątku (mur „dziki”) i obustronnie otynkowano. W całej budowli są deskowe podłogi, wymienione w trakcie prac restauratorskich w latach 2005-2013. Poziom podłogi w prezbiterium jest wyniesiony o kilkanaście centymetrów ponad poziom nawy. Nawa i prezbiterium nakryte są dachem o konstrukcji storczykowej. Nad częścią północną nawy więźba jest trójstorczykowa zredukowana z co drugim wiązarem pełnym, pozostały fragment nawy ma więźbę jednostorczykową zredukowaną, podobnie jak prezbiterium. Dodatkowe pionowe elementy po bokach wiązarów, łączone z belkami wiązarowymi, jętkami oraz krokwiami na wrąb i kołkowane, pełnią funkcję zastrzałów, spinających belki wiązarowe z krokwiami i odciążają konstrukcję stropu. Belki wiązarowe podbite są od spodu gładkim sufitem z desek układanych na styk (deskowanie współczesne - zostało wymienione w trakcie ostatniego remontu, wcześniej, od 1986 r. sufity w nawie i prezbiterium były pokryte sklejką). Strop nad zakrystią-kaplicą wykonano jako belkowy z wtórnie użytych elementów, z podbiciem z desek. Dach nad zakrystią ma konstrukcję krokwiową, wymienioną w trakcie ostatniego remontu. Wszystkie dachy pokryte są gontem na łatach. Gont został wymieniony w trakcie prac restauratorskich w latach 2005-2013.

Fasada prosta, symetryczna, trójosiowa. Szczyt oddzielony od zrębu wąskim, prostym gzymsem - deską okapową, zwieńczony niską wieżyczką na sygnaturkę. Ściana oszalowana deskami pionowo z listowaniem na stykach desek. Analogicznie oszalowane ściany sygnaturki. Podmurówka i podwalina osłonięte skośną deską. W osi środkowej drzwi dwuskrzydłowe, zamknięte pełnym łukiem, na zawiasach pasowych, skrzydła od zewnątrz opierzane w „cegiełkę”, w 2014 r. wymienione na współczesne z równoczesnym poważnym uszkodzeniem masywnych węgarów i elementów nadproża. Węgary i nadproże drzwi obite współczesną opaską z desek. W osiach bocznych na poziomie chóru dwa okna prostokątne, stojące, ośmiokwaterowe, nowe w miejscu historycznych, z zachowaniem podziałów wewnętrznych. Wokół okien brak oszalowania, masywne ościeżnice odkryte, akcentowane za pomocą opasek z wąskich desek ułożonych na ich obwodzie . Od frontu przed drzwiami w 2013 r. dobudowany dwuspadowy daszek, wsparty na dwóch słupach - forma historycznie obca dla świątyń tego typu, choć w miejscu istniejącej tu niegdyś kruchty. Elewacja zachodnia oszalowana analogicznie do fasady. Część nawowa jednoosiowa z drzwiami w dolnej części i prostokątnym stojącym, piętnastokwaterowym oknem ponad nimi. Drzwi proste, jednoskrzydłowe. wymienione na współczesne w 2014 r., naśladujące historyczne. Przy okazji zdemontowano historyczny zamek kowalskiej roboty. Okno również współczesne w miejscu historycznego. Część prezbiterialna dwuosiowa z oknem bliźniaczym, rozdzielonym słupkiem. Oba okna prostokątne, stojące, ośmiokwaterowe. Skrzydła okienne wymienione na współczesne z zachowaniem dawnych podziałów. Opracowanie otworów okiennych identyczne jak w fasadzie. Elewacja wschodnia trójosiowa, oszalowana analogicznie do fasady. W osi od południa wejście do kruchty, w osi środkowej zamknięte łukiem, niewielkie, powstałe wtórnie okno zakrystii-kaplicy, która poprzedza elewację drewnianego korpusu głównego. W osi po stronie północnej piętnastokwaterowe okno nawy, identyczne i analogicznie opracowane jak okno w zachodniej ścianie nawy, współczesne w miejscu historycznego. W północno-wschodnim narożniku zakrystii masywna przypora o charakterze pierwotnym. Na lewo i powyżej okna zakrystii mała wnęka ujęta po bokach pilastrami i zamknięta załamanym gzymsem. Elewacja południowa złożona z prostokątnej, tylnej ściany prezbiterium z kruchtą, cofniętej ściany nawy po stronie zachodniej oraz cofniętej ściany dawnej kaplicy-zakrystii po stronie wschodniej. Oszalowana analogicznie do fasady. Bez okien, zasygnalizowany w szalunku rysunek dwóch niewielkich otworów w górnej części tylnej ściany prezbiterium: okrągłego na osi tejże ściany i podłużnego z półkolistymi zamknięciami boków. Otwory niewiadomego pochodzenia, podłużny być może doświetlał emporę kolatorską, która mogła znajdować się od wschodniej strony prezbiterium ponad kaplicą-zakrystią.

Wystrój świątyni jest bardzo skromny. Badania na obecność polichromii, wykonane po zdjęciu ze ścian warstwy farby olejnej, nie wykazały śladów wartościowej dekoracji malarskiej. Nawa i prezbiterium rozdzielone są belką tęczową, która od strony zachodniej stanowi równocześnie jedną z belek zrębu południowej ściany nawy, od wschodniej zaś - ze względu na skos południowej ściany nawy na styku z kaplicą-zakrystią - biegnie nietypowo - wzdłuż niej i jest zakotwiona we wschodniej ścianie nawy tuż przy jej narożniku. Na tle surowych w rysunku belek zrębu wyróżnia się wysokiej klasy ołtarz główny z I połowy XVII w. Ołtarz boczny, usytuowany w południowo-wschodnim narożniku nawy, jest późniejszy. Pochodzi z początku XVIII w. W murowanym północno-wschodnim narożniku na styku nawy i prezbiterium stoi również murowana, nietypowa, niska, malowano na biało ambona ze skromnym, nieporadnym warsztatowo, barokowym w formie detalem w dwóch poziomach. Narożnik nawy i prezbiterium na poziomie ambony jest lekko ścięty, aby kaznodzieja mógł się zmieścić na mównicy. Deskową podłogę i takiż sufit, podobnie jak ściany, pozostawiono w naturalnym kolorze drewna. Elementem na poły architektonicznym a na poły dekoracyjnym jest płytki chór muzyczny, wsparty na dwóch kolumnach z wydatną entazą, podpartych z obu stron pełnych mieczowaniem. Dostępny jest policzkowymi, drabiniastymi schodami, wymienionymi w trakcie ostatniego remontu na nowe o zmienionej formie przestrzennej. Jego ażurowa balustrada z ozdobnie wycinanych, szerokich desek, ma masywny, prosty, skromnie profilowany pochwyt oraz takiż gzyms tuż ponad belką nośną.

Piękna, bogato profilowana belka tęczowa została użyta wtórnie - przeniesiona z innego kościoła i w trakcie budowy włączona w zrąb świątyni. Na belce umieszczono (prawdopodobnie już po wmontowaniu w zrąb kościoła a przed powieszeniem krucyfiksu) inskrypcję: „HIC MEA ME PIETAS LIGNO CONFIXIT IN ALTO ANNO D[OMI]NI ...3 HIC ME SOLUS AMOR NON MEA CULPA TENFT”, co tłumaczyć można: „TUTAJ MNIE MOJA MIŁOŚĆ PRZYBIŁA NA WYSOKIM DRZEWIE. TU MNIE SAMA TYLKO MIŁOŚĆ A NIE MOJA WINA DOPROWADZIŁA”, a pośrodku datę „ROKU PAŃSKIEGO ...3”, obecnie niekompletną z powodu uszkodzeń spowodowanych przy montażu krucyfiksu. W trakcie prac restauratorskich w latach 2005-1013 belce przywrócono czerwono-granatową kolorystykę, jednolitą z kolorystyką ołtarza bocznego. Na belce tęczowej znajduje się - umieszczony tam wtórnie - krucyfiks datowany na początek XVI w. i oceniany jako późnogotycki, z figurą Chrystusa bogatą w detale anatomiczne, z bardzo precyzyjnie wykonanym, złoconym perizonium. Manierystyczny, bogato dekorowany, dwukondygnacyjny ołtarz główny z ornamentem okuciowym w dolnej części kolumn i wicią winorośli w ich górnej części, został przeniesiony z innego kościoła. W ołtarzu znajdują się dwa obrazy: przedstawienie św. Anny nauczającej Maryję (z 1884 r.) i - wyżej - św. Trójcy (z I poł. XVII w.), noszące ślady przemalowywania. Obecnie (jesień 2014) ołtarz jest zdemontowany do konserwacji, w jego miejscu czasowo zawieszono baner z odwzorowaniem w skali 1:1. W trakcie prac konserwatorskich na odwrocie ramy obrazu głównego natrafiono na datę 1622, co prawdopodobnie datuje co najmniej samą ramę albo nawet cały ołtarz. Ołtarz boczny jest znacznie skromniejszy od głównego. Wypełniają go również dwa obrazy: św. Walentego uzdrawiającego epileptyka (XVII w.) oraz Pokłon Trzech Króli (z pocz. XVIII w.). Ołtarz po badaniach i konserwacji zakończonej w 2014 r., odzyskał granatowo-czerwoną kolorystykę i złocenia barokowej, plastycznej, płaskorzeźbiarskiej dekoracji w postaci ornamentów roślinnych. Do wyposażenia kościoła zalicza się też kilka rzeźb z XVII w. o charakterze wyraźnie ludowym oraz piękna, gotycka kropielnica z piaskowca z wyrytym równoramiennym krzyżem oraz łukiem (kuszą?) i strzałą, ustawiona pod chórem w pobliżu drzwi frontowych (przed pracami restauracyjnymi stała na zewnątrz, po prawej stronie drzwi frontowych). Stół ofiarny i mensa ołtarzowa współczesne. Kościół wyposażony jest we współczesne krzesła produkcji przemysłowej.

Zabytek dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z parafią, Społecznym Komitetem Odnowy Kościoła św. Anny w Brzezinach albo przy okazji mszy św. i/lub nabożeństw.

Oprac. Włodzimierz Witkowski, IAiU PŁ, OT NID w Łodzi, 8.12.2014 r.