obserwantów, zwolenników surowszej reguły św. Franciszka, wypracowany w drugiej połowie XVII w. Świątynia w niewielkiej skali, stanowi przykład obiektu typowego dla architektury sakralnej zakonu, realizowanej według tradycyjnego wydłużonego, jednoprzestrzennego planu, przy zastosowaniu skromnych detali architektonicznych zdobiących wnętrze i elewacje, wzniesiona w stylu panującego wówczas baroku. Pozytywny przykład przywrócenia obiektom pierwotnego przeznaczenia - siedziby zakonu. Prawdopodobnie pierwowzorem była fasada poznańskiego kościoła Reformatów (1663-1683) projektu Krzysztofa Bonadury Starszego i Jana Catenacci.

Historia

Do Brzezin reformatów prowincji wielkopolskiej sprowadzono w 1627 r. z inicjatywy Kacpra Lasockiego, współwłaściciel miasta i jago brata, prepozyta brzezińskiego, Jana. Kacper Lasocki w 1624 r. zakupił od mieszczan plac, na "końcu miasta", i tymczasowo osadził zakonników w domach prywatnych. W miejscu gdzie dziś stoi kościół, w dniu 18 lutego 1627 r. ustawiony został krzyż fundacyjny. Pierwsze konwenty reformackie, ze względu na rygorystyczną wykładnię reguły franciszkańskiej, były budowane z drewna. Drewniany zespół klasztorny w Brzezinach stanął dopiero po śmierci Kacpra Lasockiego - jako pierwszy klasztor z fundacji Adama Wężyka, a później kościół konsekrowany w 1639 r., wzniesiony z fundacji Marcina Wilkowskiego. Istniejący murowany kościół pw. św. Franciszka z Asyżu, ufundowany przez Adama i Teofilę Lasockich, ukończono i konsekrowano w 1700 r. Budynek klasztorny wznoszono etapami, w latach dwudziestych i trzydziestych XVIII w. W późniejszych latach przedłużono skrzydło północne. W 1736 r. wokół zabudowań klasztornych wykonano ogrodzenie murowane, kończące prace budowlane przy zespole klasztornym. W latach 1755 - 1763 kościół otrzymał jednolite wyposażenie wnętrza - dzieło snycerza Józefa Eglaunera. W 1776 r. kościołowi nadano jednolity, barokowy wygląd zewnętrzny. W latach 1865-1866 przebudowano część otworów okiennych w klasztorze, a do kościoła dostawiono kruchtę. Konwent w Brzezinach zamknięty został w wyniku realizacji ostatniego etapu procesu sekularyzacji zakonu po powstaniu styczniowym, na skutek ukazu cara Aleksandra II z 8 listopada 1864 r., w związku z czynnym udziałem zakonników w powstaniu. Kościół obsługiwał kapłan diecezjalny i on też zajmował część klasztoru. W budynku klasztornym, w wyniku przebudowy z 1867 r. nieruchomość poklasztorną podzielono na trzy części. Najmniejszą pozostawiono wikariuszowi, pomieszczenia w północnej części klasztoru do 1874 r. adaptowano na cerkiew, a w pozostałej części mieścił się urząd powiatowy i kasa okręgowa. Autorem projektu przebudowy był inżynier powiatu brzezińskiego i rawskiego, A. Tarnowski. Franciszkanie odzyskali kościół i klasztor w 1921 r. i w 1928 r. przeprowadzili w nich prace remontowe. W czasie II wojny światowej w roku 1941, Niemcy usunęli zakonników, a kościół i klasztor zamienili na magazyny Służby Pracy Rzeszy. 18 stycznia 1945 r., w trakcie odwrotu okupanci podpalili zabudowania. Wypaliło się wnętrze kościoła oraz uległ zniszczeniu klasztor. Częściowo odrestaurowano je w latach 1947-1952, W wyniku tych prac zespół uzyskał dzisiejszą formę, a wystrój świątyni został częściowo odtworzony. W kościele umieszczono wówczas m. in. organy i ławki przejęte z opuszczonego kościoła ewangelicko-luterańskiego. Również w następnych latach podejmowano szereg prac restauracyjnych i uzupełniających. W 1977 r. wymieniono drewniane okna w kościele na witraże (wg projektu artysty Wiktora Ostrzołka). W latach dziewięćdziesiątych odnowiono kościół i adaptowano część wschodniego skrzydła klasztoru na salę teatralno-kinową „Pokój i Dobro”. W 2004 r. zbudowano amfiteatr im. Jana Pawła II. Na przełomie 2008 i 2009 r. zakończono, prowadzone według przedwojennych planów, prace restauratorskie ołtarza głównego kościoła. 30 listopada 2008 r. dekretem Ks. Abp Władysława Ziółka, Metropolity Łódzkiego erygowano przy klasztorze parafię pw. św. Franciszka z Asyżu.

Opis

Kościół i klasztor oo. Reformatów usytuowany jest w południowej części miasta, u zbiegu ulic Stefana Okrzei i Reformackiej. Kościół pw. św. Franciszka z Asyżu, zwrócony prezbiterium na południe, oraz dobudowany do niego od wschodu budynek klasztoru usytuowane są w zachodniej części terenu leżącego na południe od wymienionych ulic. W skład założenia wchodzą także dzwonnica, dziedziniec gospodarczy z zabudowaniami, zajmujące centralną część terenu. Na północ od kościoła i klasztoru znajduje się cmentarz przykościelny, przez który prowadzi główne do nich dojście oraz sad. W południowej granicy cmentarza, na zachód od kościoła usytuowana jest dzwonnica. Na południe od zespołu klasztornego znajduje się ogród klasztorny. Opisywany teren w części ogrodzony jest historycznym murem, w rejonie ulicy Okrzei zastąpionym przez ogrodzenie z płyt betonowych i siatki metalowej. Dojazd do części gospodarczej wiedzie od ulicy Okrzei. Wejście główne na teren klasztorny prowadzi od ulicy Reformackiej, przez bramę z furtą osadzoną w murowanych słupach, wysuniętych nieco poza linię muru.

Kościół p. w. św. Franciszka z Asyżu jest świątynią zwróconą prezbiterium na południe., posiadającą cechy stylistyczne baroku. Budynek kościoła jednonawowy, z pięcioprzęsłową nawą na rzucie prostokąta, z węższym i niższym prezbiterium, zamkniętym trójbocznie, odchylonym nieco od osi nawy oraz niską kruchtą przy wejściu głównym w elewacji północnej. Budynek klasztoru dobudowany od wschodu do kościoła, dwukondygnacyjny, wzniesiony na planie prostokąta, ze skrzydłem dobudowanym do północno-wschodniego narożnika oraz z prostokątnym wirydarzem pośrodku. Skrzydła klasztoru, na parterze dwutraktowe, posiadają pomieszczenia z wyjściem na korytarze obiegające wirydarz, na piętrze pomieszczenia usytuowane są po obydwu stronach korytarza. Wirydarz od zachodu ograniczony krużgankami łączącymi się z korytarzami i chórem organowym. Klatki schodowe usytuowane są w skrzydłach północnym (drewniane) i południowym (betonowe). Kościół murowany z cegły, tynkowany, posadowiony na fundamencie z cegły i dużych głazów, z kryptami pod nawą i prezbiterium. Klasztor murowany z cegły, tynkowany, podpiwniczony we wschodniej części skrzydła południowego. Sklepienie kościoła w nawie kolebkowe z lunetami o pięciu przęsłach, a pod emporą organową krzyżowe o trzech przęsłach oddzielonych gurtami. W prezbiterium sklepienie kolebkowe z lunetami o dwu przęsłach oddzielonych gurtami wspartymi na pilastrach. W kruchcie strop drewniany, belkowy z otynkowaną podsufitką. W budynku klasztoru w korytarzach obiegających wirydarz, na obydwu kondygnacjach występują w przewadze sklepienia kolebkowo-krzyżowe i obok nich sklepienia krzyżowe o przęsłach oddzielonych gurtami oraz sklepienia kolebkowe z lunetami. W korytarzach bocznych z reguły sklepienia kolebkowe o łuku odcinkowym, o krzywej koszowej. Klatki schodowe przykryte sklepieniami kolebkowymi wspiętymi. W izbach położonych wzdłuż korytarzy występują głównie sklepienia kolebkowe z lunetami. W pomieszczeniach leżących w parterze skrzydła wschodniego sklepienia wtórnie przebudowane. Pomieszczenia na piętrze, poza korytarzami kryte stropami płaskimi. Dach kościoła drewniany, konstrukcji płatwiowo-kleszczowej, wymieniony po 1945 r. Nad nawą dwuspadowy, nad prezbiterium dwuspadowy z trzema połaciami od południa. Nad kruchtą dach dwuspadowy. Pokrycie dachu kościoła z blachy. Więźba dachowa budynku klasztoru współczesna, drewniana o konstrukcji kleszczowo-stolcowej z płatwią pośrednią. Dachy skrzydeł klasztoru dwuspadowe, a przedłużenie skrzydła północnego w kierunku wschodnim z trzecią połacią od wschodu. Pokrycie dachów z blachy. Elewacja północna kościoła (fasada) poprzedzona osłaniającą wejście główne kruchtą. Trójosiowa elewacja podzielona jest parzystymi pilastrami w wielkim porządku. Bazy pilastrów ustawione na cokole budynku. Na osi środkowej, nad kruchtą, prostokątne okno zamknięte łukiem odcinkowym o krzywej kolistej. Całość wieńczy szeroki, profilowany gzyms koronujący oddzielający dolną część elewacji od części górnej - szczytu przesłaniającego dach. Trójkątny, dwukondygnacyjny szczyt jest obrysowany fantazyjną linią naczółków bocznych i naczółka ustawionego na gzymsie wspartym, na stanowiących podziały pionowe, dwu parach pilastrów. Na osi szczytu, poniżej gzymsu usytuowano niewielkie okienko w oprawie z kanelurowanych półkolumn. W naczółku wieńczącym fasadę kościoła znajduje się tarcza zegara z 1514 r. Elewacja północna budynku klasztoru z 10 osiami na piętrze i 8 na parterze, pokrywającymi się jedynie w jej zryzalitowanej, wschodniej części, z profilowanym gzymsem wieńczącym pod okapem. W pierwszej osi od zachodu główne wejście do klasztoru. W narożniku północno-wschodnim przypora. Elewacja wschodnia składa się z dwóch części - ściany wschodniej skrzydła północnego, bez otworów okiennych, i ściany wschodniej skrzydła wschodniego. Ściana skrzydła wschodniego z 8 oknami na piętrze i 6 nie pokrywających się osiami na parterze, w części południowej wzmocniona przyporą. Pod okapem dachu profilowany gzyms wieńczący. Elewacja południowa części skrzydła północnego trójosiowa, z wyjściem na dziedziniec w osi środkowej, zakończona gzymsem wieńczącym. Elewacja południowa skrzydła południowego z 9 oknami na piętrze i 6 na parterze. W drugiej osi od zachodu wyjście do ogrodu. W elewacji dwie wnęki, w których ustawiane były figury świętych. Elewacja południowa kościoła - zamknięcie prezbiterium z głębokimi, prostokątnymi wnękami zamkniętymi od góry łukiem pełnym. Elewacja zachodnia kościoła na długości nawy pięcioosiowa, pozbawiona podziałów pionowych z wyjątkiem przypór, zwieńczona gzymsem koronującym stanowiącym gzymsu dzielącego fasadę. Na długości prezbiterium dwuosiowa z pilastrami pozbawionymi baz i z gzymsem wieńczącym. Ściany nawy we wnętrzu kościoła są rozczłonkowane płaskimi zdwojonymi pilastrami przeciętymi w 2/3 ich wysokości gzymsem kordonowym. Pomiędzy nimi, poniżej gzymsu wnęki w układzie arkadowym. Powyżej gzymsu otwory okienne prostokątne, zamknięte od góry łukiem pełnym, wypełnione współczesnymi witrażami. Sklepienie pozbawione dekoracji malarskiej. Chór muzyczny, usytuowany w ostatnim przęśle nawy, trójprzęsłowy, wsparty na arkadach filarowych. Ściana nad półkolistym łukiem tęczowym polichromowana, z przedstawieniem patrona kościoła, św. Franciszka. Po obu stronach łuku tęczowego ołtarze boczne z obrazami św. Franciszka. Ściany prezbiterium podzielone płaskimi lizenami przechodzącymi w gurty dzielące na przęsła sklepienie. Pomiędzy lizenami płytkie wnęki, w których w ścianie zachodniej umieszczone prostokątne okna zamknięte od góry łukiem pełnym. W ścianie wschodniej, w pierwszym przęśle, w profilowanej opasce, pierwotne przejście do klasztoru. Powyżej okno z witrażem. W przęśle drugim wtórne przejście. Trzecie przejście w skośnej ścianie zamykającej prezbiterium. Ołtarz główny ustawiony na linii drugiego gurtu. Posadzka ceramiczna z płytek kolorowych ułożonych w geometryczne wzory. Układ pomieszczeń klasztoru i komunikacja pomiędzy nimi częściowo zmieniona. Na parterze, w skrzydle południowym znajduje się zakrystia, a za nią dawniejszy skarbczyk oraz dwa inne pomieszczenia. W narożnej, południowo-wschodniej sali mieści się refektarz, i dalej za nim pomieszczenia gospodarcze i kuchnia, Na piętrze w skrzydle południowym, w części objętej klauzulą, mieszczą się pomieszczenia mieszkalne zakonników. Otwory okienne prostokątne. Podłogi w korytarzach na parterze - posadzka z płytek marmurowych, na piętrze wylewka betonowa (posadzki lastrico). W pomieszczeniach parteru podłogi drewniane i posadzki ceramiczne, w części gospodarczej wylewki betonowe. W izbach na piętrze podłogi drewniane. W wyposażeniu kościoła ołtarze współczesne, historyczne organy i ławki oraz ambona. W kruchcie, w wejściu głównym do kościoła znajdują zabytkowe drzwi zdobione snycerką, z data 1754. Wyposażenie klasztoru współczesne.

Do kościoła można wejść przez cały dzień (na dzwonek schodzi zakonnik dyżurny).

Oprac. Jolanta Welc Jędrzejewska, NID OT w Łodzi, 30.09.2014 r.