Historia obiektu

Pierwsze wzmianki o ludności żydowskiej w Brzezinach pochodzą z XVI w.

Należała ona przez dłuższy czas do kahału w Łęczycy, tam też chowano zmarłych. Data założenia cmentarza brzezińskiego nie jest jednoznacznie określona, wymaga dalszych badań.  W literaturze funkcjonują dwie daty: XVI w. oraz pocz. XIX w. Pierwsza z nich budzi wątpliwości. W XVI w. nie funkcjonowała jeszcze gmina żydowska, która mogłaby się opiekować cmentarzem, dodatkowo najprawdopodobniej w pewnym momencie Żydzi przenieśli się do innych miejscowości (brak na ich temat informacji w źródłach archiwalnych) a powrócili dopiero ok. 1736 r.

W końcu XVIII w. brzezińscy Żydzi (mimo dalszej podległości gminie łęczyckiej), posiadali już drewnianą bożnicę, mógł zatem istnieć także cmentarz. Niekoniecznie była to obecna nekropolia, gdyż częstym zwyczajem w wiekach XVI- XVIII było zakładanie kirkutów przy synagodze, która znajdowała się w pobliżu rynku. Miały one zazwyczaj niewielką powierzchnię i po niedługim czasie zaczynało brakować miejsca na kolejne pochówki.

Z powodu niemożności powiększenia (zwarta siatka zabudowy miejskiej) gminy doprowadzały do otwarcia nowej nekropoli. Lokowano ją na obrzeżach miejscowości, co spowodowane było regulacjami sanitarnymi i porządkowymi, dawało przy tym większą możliwość powiększenia zasięgu. Przeważająca większość cmentarzy powstałych w XIX w. jest zlokalizowana poza centrum miejscowości a w momencie powstania znajdowała się na pozbawionych zabudowań peryferiach. Podobna sytuacja mogła mieć miejsce w Brzezinach, co potwierdza datowanie odzyskanych nagrobków. Najstarszy odnaleziony dotąd pomnik nagrobny pochodzi z 1806 r.

Cmentarz otoczony był murowanym ogrodzeniem. Wejście główne składało się z reprezentacyjnej bramy oraz furtki. W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajdował się murowany, parterowy dom przedpogrzebowy.

Zastosowano zapewne tradycyjny podział terenu na kwatery żeńską i męską. Większość nagrobków wykonano z piaskowca, niektóre zdobiły polichromie. Napisy na pomnikach wykonywane były przede wszystkim w języku hebrajskim i jidysz ale zdarzały się też inskrypcje polskie.

Cmentarz funkcjonował do wybuchu II wojny światowej. Największej jego dewastacji hitlerowcy dokonali w 1843 r. Traktowali nagrobki jako materiał budowlany, wykorzystując je mi. do budowy chodników, mostu na rzece Mrożycy, oraz utwardzenia brzegów stawu miejskiego. Z terenu nekropolii masowo wywożono żwir i piasek, co spowodowało przekształcenie pierwotnego wzgórza w teren bardziej płaski ze skarpą. Zwożono tu również śmieci a istniejące pochówki rozkopywano.

W latach 90 XX w. teren został uporządkowany z inicjatywy rodzin brzezińskich Żydów. Powstało również współczesne ogrodzenie i pomnik ku czci pochowanych tu osób. Pracownicy lokalnego muzeum odzyskali i zabezpieczyli  z różnych lokalizacji w Brzezinach i okolicy ok. 500 macew. Część z nich została zinwentaryzowana w latach 2013- 2014 przez studentów historii sztuki Uniwersytetu Łódzkiego.

Opis obiektu

Cmentarz zajmuje czworokątną działkę o powierzchni 2,12 ha. Położony jest w północnej części miasta, w pobliżu drogi do Wymysłowa. Otacza go niewysokie żelbetowe ogrodzenie. Wejście usytuowane jest w jego zachodniej partii. Stanowi je stalowa brama osadzona w dwóch wysokich filarach. Na przęsłach jednego ze skrzydeł umieszczona jest gwiazda Dawida. Teren dawnego wzgórza jest obecnie spłaszczony, częściowo porastają go drzewa (zwłaszcza na obrzeżach). Fragmenty macew są rozłożone nieregularnie, głównie w centralnej części nekropolii w pobliżu ścieżki wiodącej do pomnika.  Znajduje się on w pobliżu skarpy, we wschodniej części nekropolii. Umieszczono na nim tablicę upamiętniająca spoczywających tu brzezińskich Żydów. W jego podstawę wkomponowane zostały  fragmenty macew. Z inicjatywy lokalnych społeczników i miłośników zabytków teren co jakiś czas jest sprzątany.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Cmentarz jest dostępny cały rok.

Autor noty: opr. Anna Michalska OT NID w Łodzi, 19.01.2024 r.