Historia

Komturski zamek krzyżacki budowano w dwóch etapach. W latach 1305-1317 powstały mury obwodowe przedzamcza, a w latach 1317-1327 zamek wysoki, wieża i skrzydła mieszkalne. Za moment ukończenia budowy uznaje się rok 1339, w którym poświęcono kaplicę. Zamek właściwy założono na planie zbliżonym do kwadratu, na którym wzniesiono cztery skrzydła okalające wewnętrzny dziedziniec. W narożach umieszczono wysunięte przed lico korpusu wieżyczki na rzucie prostokątów. W narożu północnym wzniesiono, niezwiązaną z pozostałymi budynkami, wieżę ostatniej obrony. W skrzydle północno-wschodnim znajdowała się główna brama wjazdowa z przedbramiem oraz kapitularz. W pozostałych skrzydłach infirmeria, dormitorium, refektarz i kaplica. Przyziemię pełniło funkcje magazynowe i gospodarcze. Nad brzegiem Drwęcy obecne połączone nadwieszonym gankiem ze skrzydłem południowo-zachodnim gdanisko. Otoczony murem teren zamku wysokiego sąsiadował od południa i wschodu z przedzamczem posiadającym własny obwód murów. Teren Kamionki, rozciągający się na wschód od podzamcza, otrzymał około 1370 roku mur północny z Bramą Grudziądzką. Około 1415 roku budowniczy malborski Mikołaj Fellenstein zmodernizował zewnętrzny pas umocnień przystosowując je do użycia broni palnej, zastępując część baszt cylindrycznymi bastejami. W trakcie powstania miast pruskich, w roku 1454 zamek został zdobyty przez mieszczan brodnickich. Odbity z ich rąk siłą zaciężnych kondotiera Bernarda Szumborskiego. Okupowany, pomimo formalnego przejścia Brodnicy po II Pokoju Toruńskim pod władzę Jagiellonów, do 1479 roku.  Od roku 1481 był siedzibą starostów brodnickich. W roku 1485 starostwo zostało nadane wojewodzie ino­wrocławskiemu Mikołajowi Działyńskiemu. Zamek był w posiadaniu Działyńskich do 1604 roku.  W trakcie pożaru miasta w 1550 r. zamek został poważnie uszkodzony, odbudowany w latach 70. XVI wieku. Gruntowne przekształcenie przedzamcza miało miejsce za czasów urzędowania siostry Zygmunta III Wazy - Anny Wazówny, starościny brodnickiej w latach 1605 - 1625. Budynek silnie zdestruowany podczas drugiej wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660) zaczął popadać w ruinę. W okresie rządów pruskich był poddawany sukcesywnej rozbiórce, wstrzymanej decyzją Fryderyka Wilhelma IV w 1842 r. Z jego inicjatywy podjęto prace remontowe ocalałej wieży zamkowej.  Badania archeologiczne z odsłonięciem reliktów piwnic podjęte zostały przez władze okupacyjne w 1939 roku, kontynuowane w okresie powojennym.

Opis

Teren zamku sąsiaduje od północnego-zachodu z obszarem starego miasta. Zlokalizowany jest u zakola Drwęcy, w bezpośrednim sąsiedztwie jej koryta. Teren zamku składa się z zamku wysokiego, otaczającego go od północnego- i południowego wschodu przedzamcza w kształcie litery „L”, oraz, pełniące obecnie rolę parku, suburbium za północno-wschodnią granicą przedzamcza. Przedzamcze przecięte jest biegnącą na osi północ-zachód - południe-wschód ulicą Zamkową, poprowadzoną po śladzie dawnej drogi do Grudziądza. Wokół zamku wysokiego zachowane kanały stanowiące relikt fosy zamku wysokiego, zasilanej wodami Strugi Brodnickiej, której koryto opływa od północnego-zachodu teren wydzielonego murem suburbium i po minięciu zamku wysokiego wpada do Drwęcy. Zamek wysoki założony został na planie zbliżonym do kwadratu ustawionego diagonalnie w stosunku do kierunków świata. Zachowane są piwnice czterech skrzydeł zamkowych z częściową rekonstrukcją przyziemia murów obwodowych, wieża zamkowa (donżon) w narożu północnym oraz relikty muru obronnego zamku wysokiego. Piwnice skrzydła północno-wschodniego i południowo-wschodniego są zasklepione. Ponad nimi częściowa rekonstrukcja układu pomieszczeń parteru oraz lica ścian obwodowych z przyziemiem narożnych wież na rzucie kwadratu. W sąsiedztwie wieży został częściowo zrekonstruowany układ przyziemia zespołu bramnego. Piwnice skrzydła południowo-zachodniego i północno-zachodniego są otwarte, ze zrekonstruowanym układem wnętrz i eksponowanymi nasadami sklepień. Wieża wybudowana na rzucie sześcioboku, przechodzącego w oktogon. Dziesięciokondygnacyjna, z nieznacznie nadwieszonym krenelażowym, krytym gankiem i dodatkową nasadą również zakończoną krenelażem. Reliktu muru obronnego najlepiej wyeksponowane są od strony Drwęcy. W narożu zachodnim fundamenty okrągłej bastei. Z zamku wysokiego przejście przez ceglano kamienny most wzniesiony współcześnie w miejscu zwodzonego. Układ przedzamcza zaburzony jest przecinającą go ulicą. Zachowane odcinki murów znajdują się po stronie północno-zachodniej i północno-wschodniej z okrągłą basteją w narożu. Przy centralnej części odcinka północno-zachodniego znajduje się piętrowy budynek na planie wydłużonego prostokąta będący rezydencją Anny Wazówny. Teren suburbium został zagospodarowany już pod koniec XVIII wieku na park miejski. Wydzielono go od północnego-zachodu odcinkiem wysokiego muru kamienno-ceglanego, artykułowanego rytmem arkadowych blend zamkniętych łukami pełnymi. Na wschodnim krańcu muru znajdują się relikty Bramy Grudziądzkiej rozebranej w XIX wieku. 

Zabytek dostępny dla zwiedzających. W zamku wysokim znajduje się oddział Muzeum w Brodnicy. W pałacu Anny Wazówny znajduje się m.in. Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna oraz Urząd Stanu Cywilnego. Pozostałe elementy zespołu eksponowane w plenerze.

Oprac. Piotr Dąbrowski, 14.12.2014 r.