Ten Pomnik Historii obejmuje:

• meczet w Bohonikach,
• mizar (cmentarz) w Bohonikach,
• meczet w Kruszynianach,
• mizar (cmentarz) w Kruszynianach.  

Stanowią niespotykane nigdzie indziej materialne źródło do dziejów Tatarów Polskich. Są dowodem bogactwa kulturowego i tolerancji religijnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów oraz świadectwem wielowiekowego funkcjonowania społeczności muzułmańskiej w państwie chrześcijańskim i zachowania jej odrębności przy jednoczesnej asymilacji. Podlaskie meczety nie przypominają typowych muzułmańskich domów modlitw z krajów arabskich, ponieważ wznoszący je miejscowi rzemieślnicy, nie znając architektury Wschodu, czerpali wzorce z lokalnych tradycji budowlanych stosowanych w drewnianych kościołach, cerkwiach i synagogach. Orientalizm formy zewnętrznej meczetów w Bohonikach i Kruszynianach przejawia się w cebulastych, spłaszczonych hełmach wieżyczek - pełniących funkcje minaretów - zwieńczonych półksiężycem.

Historia    

Osadnicy tatarscy związani z Rzeczpospolitą Obojga Narodów, początkowo zamieszkiwali głównie tereny w okolicach Wilna, Trok, Grodna i Kowna (Wielkie Księstwo Litewskie). Od XVII w. zaczęli napływać do Korony, a pod koniec tego stulecia - na Suwalszczyznę. Najczęściej byli to uchodźcy polityczni. Znajdowali się wśród nich potomkowie chanów, książąt, szlachty, begów, ułanów, murzów oraz Tatarzy-Kozacy pochodzący z niższych warstw społecznych, a także - jeńcy wojenni. Rody hospodarskie otrzymywały herby i nadania ziemskie, wszyscy zaś - przywileje zapewniające zachowanie autonomii. Niektórzy przyjmowali spolszczone nazwiska i szlachecki styl życia. Bohoniki i Kruszyniany są jedynymi historycznymi ośrodkami osadnictwa tatarskiego w obecnych granicach Polski z zachowanymi zabytkowymi meczetami i mizarami. Obydwie wsie, w okresie przedrozbiorowym należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie już od końca XIV w. rozwijało się osadnictwo tatarskie o charakterze wojskowym (w zamian za służbę wojskową Tatarom nadawano ziemię). W Bohonikach i Kruszynianach Tatarzy pojawili się po buncie Lipków (1667-1672), którym Jan III Sobieski, darował ziemię w swych ekonomiach, jako rekompensatę za niewypłacany żołd. W 1679 r. podkomendni rotmistrzów Bohdana Kieńskiego i Gazy Sieleckiego otrzymali wieś Bohoniki, a płk Samuel Murza Krzeczowski ze swym oddziałem, oddzielnym przywilejem otrzymał m.in. Kruszyniany. Pierwsze muzułmańskie domy modlitwy w Bohonikach i Kruszynianach zbudowano na przełomie XVII i XVIII w. Pochodzący z tego okresu meczet w Bohonikach, nie zachował się, a dzisiejszy datowany jest na 1873 r. Tutejszy mizar pochodzi prawdopodobnie z XVIII-XIX w. Po zniszczeniach II wojny światowej meczet (pełnił funkcję szpitala wojskowego), został wyremontowany i przywrócony pierwotnej funkcji. Ponownie odnowiono go w latach 1982-1985, zmieniając pokrycie dachu z blachy na gont. Meczet w Kruszynianach pochodzi z końca XVIII w., a sąsiadujący z nim mizar - z 2 poł. XVII w. Świątynia powstała na miejscu wcześniejszego domu modlitwy, ufundowanego jeszcze przez Samuela Krzeczowskiego. Po II wojnie światowej budynek był kilkakrotnie remontowany, zawsze jednak z zastosowaniem naturalnych (tradycyjnych) materiałów. Zachowano oryginalną konstrukcję ścian, podłóg, szalunku oraz charakterystyczną zieloną kolorystykę elewacji.

Opis

Meczet w Bohonikach usytuowany jest przy drodze, w centrum wsi. Powstał na rzucie prostokąta (z prostokątnym mihrabem - niszą skierowaną w stronę Mekki), w konstrukcji zrębowej, ze ścianami obustronnie szalowanymi. Budynek nakryty jest dachem namiotowym zwieńczonym wieżyczką z cebulastym hełmem i szpicem z motywem półksiężyca. Wejście do meczetu poprzedza ganek w formie daszku wspartego na dwóch słupach. Wewnątrz znajdują się trzy pomieszczenia: sala modlitw mężczyzn, sala modlitw kobiet oraz przedsionek prowadzący do obu sal.

Meczet w Kruszynianach znajduje się w centrum wsi, przy drodze wiodącej na mizar. Jest to budowla wzniesiona w konstrukcji zrębowej, oszalowana, posadowiona na kamiennej podmurówce z kamieni polnych, założona na rzucie prostokąta z mihrabem na ścianie południowej i dwoma przedsionkami na ścianie północnej i zachodniej. Budynek nakryty jest dachem trójspadowym zwieńczonym wieżyczką z cebulastym hełmem zakończonym szpicem z motywem półksiężyca. Elewacja frontowa meczetu (północna) - dwuwieżowa z trójkątnym szczytem.

Mizary w Bohonikach i Kruszynianach (miejsca pochówku ciągle czynne) położone są na wzniesieniach i otoczone murem. Najstarsze części mizarów charakteryzują się obecnością ziemnych mogił z umieszczanymi na ich przeciwległych krańcach dużymi głazami. Głaz większy stawiany był u głowy zmarłego, mniejszy - u jego stóp. Pierwotnie, groby te miały soczewkowaty kształt i obkładano je po obwodzie warstwami kamieni polnych. Obecnie te tradycyjne formy są sukcesywnie odtwarzane.