Powstały na kanwie średniowiecznej rezydencji obronnej o XV-wiecznym rodowodzie zamek obrazuje proces kształtowania się poczucia estetycznego szlachty. Wyjątkowo cenny element stanowi pochodząca prawdopodobnie z pierwszej fazy zabudowy zespołu, zachowana do dzisiaj czworoboczna wieża. Obiekt stanowił siedzibę rodu Komorowskich, Wielkopolskich oraz Habsburgów, w 1 poł. XVII w. dobrami zarządzała królowa Konstancja, żona Zygmunta III Wazy.

W obrębie omawianego obszaru zachowało się wiele wartościowych obiektów architektonicznych w postaci: zamku, pałacu, oficyn oraz pawilonu ogrodowego, a rzeczowy teren czy to pod względem obiektów kubaturowych czy terenów zieleni kształtowało wielu znanych architektów m.in. Karol Pietschka, Leopold Simony czy wywodzący się ze środowiska krakowskiego Franciszek Mączyński oraz Tadeusz Stryjeński.

Historia

Żywiecki zamek o średniowiecznym rodowodzie, wzniesiono ok. poł. XV w. prawdopodobnie z inicjatywy Skrzyńskich herbu Łabędż. Pierwotna budowla miała formę pojedynczej wieży mieszkalnej otoczonej wałem ziemnym oraz płytką fosą. Zgodnie z informacjami źródłowymi rzeczowe założenie obronne zostało zniszczone w 1477r., a kolejną gotycką budowlę wznosi Jan Komorowski. Pod koniec XV w. całe założenie otacza murem z owalnymi półbasztami w narożnikach, które zostają zastąpione w XVI w. przez okazałe okrągłe baszty, za wyjątkiem zlokalizowanej w pn.-wsch. narożniku kwadratowej wieży, która zachowała się do dzisiaj. W 1569 r. z inicjatywy Jana Spytka obiekt zostaje przekształcony i rozbudowany, tracąc swoje funkcje obronne przyjmuje renesansową formę rezydencjonalną o charakterze pałacowym. Rozbudowano wówczas skrzydło zachodnie, dobudowano arkadowe krużganki, a elewacje zewnętrzne zwieńczono attykami oraz ozdobiono dekoracją sgraffitową. Zamek oraz dobra żywieckie stanowią majątek rodu Komorowskich aż do 1624 roku, kiedy to nabywa je królowa Konstancją, żona Zygmunta III Wazy. Większość prowadzonych wówczas prac ma charakter zachowawczy, za wyjątkiem znacznej rozbudowy skrzydła wsch. Zamek został silnie zdewastowany w 1623 r. w trakcie oblężenia braci Rylskich, wierzycieli ówczesnego właściciela dóbr Mikołaja Komorowskiego, a także w wyniku przejęcia i podpalenia w 1653 r. przez Szwedów. Obiekt w złym stanie technicznym w 1678 r. nabywa Jan Wielkopolski.

W 1721 r. jego syn Franciszek dokonuje zasadniczej przebudowy zamku, dochodzi wówczas m.in. do wyburzenia pd. skrzydła oraz uzupełnienia przebiegu krużganków wokół dziedzińca wewnętrznego. Za czasów Wielkopolskich wzniesiono również oficyny zamkowe, zamykając w ten sposób dziedziniec zewnętrzny. Od 1838 roku zamek stanowi własność Habsburgów, a obecny wygląd jest konsekwencję pożaru z 1870 r. oraz odbudowy w duchu neogotyckim według projektu Karola Pietschki. W 1885 roku Habsburgowie wznoszą nowy obszerny pałac wykorzystując pochodzące z pocz. XVIII w. oficyny. Początkowo rozbudowano oficynę pd. uzyskując dwukondygnacyjny pałac, w latach 1893-1895 wybudowano skrzydło wschodnie, a trzy lata później ponownie przedłużono skrzydło pd. Na pocz. XX w. obiekt przeszedł kolejna przebudowę, pod nadzorem cenionych krakowskich architektów Tadeusz Stryjeńskiego i Franciszka Mączyńskiego, powstała wówczas m.in. nawiązująca do kaplicy Zygmuntowskiej kaplica zamkowa projektu Franciszka Mączyńskiego. Ostatnie większe prace przy pałacu miały miejsce w 1911 r. a ich konsekwencją jest najbardziej reprezentacyjna elewacja zachodnia projektu wybitnego wiedeńskiego architekta Leopolda Simony. Habsburgowie powiększają również park o pierwotnej, geometrycznej kompozycji przekształcają go w naturalistyczne założenie zgodnie z panującą wówczas modą. Po raz pierwszy ogród zamkowy wzmiankowany jest w inwentarzu z 1667 r. jednakże opis posiada charakter wyrywkowy, szersze informacje odnośnie ogrodu kwiatowego, założonego przez Niemieckiego ogrodnika na włoską modłę pochodzą z 1712 r.

Opis

Zespół zamkowy w Żywcu położony jest w centrum śródmieścia, na pd.-zach. od rynku, przy ul. Zamkowej. Kompleks składa się z dwóch zasadniczych części, tj. zwartej zabudowy zgrupowanej w obrębie dziedzińca wewnętrznego w części pn., na którą składa się budynek zamku, tzw. Stary Zamek, budynek pałacu, tzw. Nowy Zamek oraz zespół oficyn zamykający dziedziniec od pn. i wsch. Drugą części stanowi rozległy park krajobrazowy, rozciągnięty na osi pn.-pd., położony wzdłuż rzeki Koszarawy niezwiązany kompozycyjnie z zabudową, stanowiący jednak integralny fragment założenia zlokalizowanego w części pd.

Obecny wygląd tzw. Starego Zamku jest wynikiem licznych przekształceń wprowadzonych przez kolejnych właścicieli zgodnie z panującą w danym okresie modą. Najstarszy zachowany element stanowi czworoboczna wieża, zwieńczona pseudogotyckim krenelażem w narożniku pd.-wsch. Wykonany w konstrukcji murowanej z kamienia łamanego, trzykondygnacyjny zamek wzniesiony jest na rzucie zbliżonym do prostokąta. Obiekt składa się z czterech skrzydeł zgrupowanych wokół dziedzińca wewnętrznego, opasanego na całej swej długości przez dekoracyjne arkadowe krużganki. Główne wejście zlokalizowane jest w skrzydle wschodnim prowadzi przez sień przejazdową i zaakcentowane jest jednoosiowym ryzalitem. Na pocz. XVIII w. Wielkopolscy wznoszą oficyny zamkowe otaczające z trzech stron obszerne podwórze przylegające od wsch. do zamku. Są to proste, jednokondygnacyjne budynki wykonane z kamienia łamanego na rzucie wydłużonego prostokąta, zwieńczone dwuspadowym dachem za wyjątkiem wozowni nakrytej dachem dwukondygnacyjnym. Od strony ul. Zamkowej w obrębie zamykającej kompleks od pn. oficyny zlokalizowana jest prowadząca na dziedziniec brama przejazdowa podkreślona kamiennym portalem, charakterystyczny element ozdobny oficyn stanowią również dekoracje sztukatorskie wieńczące prostokątne obramienia otworów okiennych w postaci wstęgi z palmetą na osi. W 2 poł. XIX w. zgodnie z projektem Karola Pietschki południowy fragment oficyn zostaje wykorzystana pod budowę nowego założenia rezydencjonalnego dla ówczesnych właścicieli dóbr Habsburgów, w wyniku czego powstaje kształtowany w kilku etapach zamykający podwórze od pd. i wsch. budynek pałacu. Jest to prosty, dwukondygnacyjny obiekt wzniesiony na rzucie zbliżonym do litery ,,T’’, o rozczłonkowanej bryle składającej się z dwóch skrzydeł. Utrzymany w stylistyce renesansowej obiekt urozmaicają dwa obszerne ryzality, tj. pięcioosiowy ryzalit w elewacji pd. mieszczący na piętrze Salon Biały z widokiem na obszerną polan, z fragmentem XVIII-wiecznego ozdobnego parteru ogrodowego, oraz trzyosiowy ryzalit w elewacji zach. eksponowanej od strony dziedzińca zewnętrznego o bogatej dekoracji w formie boniowania, półkolumn jońskich, zworników oraz szczegółowo opracowanego kartusza herbowego Habsburgów w zwieńczeniu. XVIII-wieczny ogród włoski o charakterystycznym geometrycznym układzie, przekształcono w poł. XIX w. w park krajobrazowy. Współczesne naturalistyczne założenie składa się z obszernych polan widokowych oraz płynnie poprowadzonych ścieżek spacerowych, odpowiednio wyeksponowanych poprzez rozplanowanie zieleni wysokiej. Park uzupełnia kanał wodny, sztuczna wyspa z XVIII-wieczną rokokową altaną tzw. Domkiem Chińskim, oraz położona w części wschodniej fontanna obramowana zamknięta aleją w formie bindaża na planie podkowy.

Obiekt ogólnie dostępny, część zabytkowych obiektów wykorzystywane jest, jako przestrzenie wystawiennicze przez Muzeum Miejskie w Żywcu. Więcej informacji odnośnie godzin otwarcia oraz ceny biletów na stronie: www.muzuem-zywiec.pl

oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 14-12-2015 r.