Historia

Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej powstał na skutek aktu darowizny dokonanego w 1937 r. na rzecz Skarbu Państwa, w rezultacie starań ówczesnego konserwatora zabytków Bohdana Tretera, przez rodzeństwo Joannę Wilczkową i jej brata Sandora Lattyaka (Łaciaka), ostatnich spadkobierców sołtysiej rodziny Moniaków. Na mocy powyższego aktu Skarb Państwa stał się właścicielem posesji o powierzchni ponad czterech hektarów, w skład której wchodzi zabytkowy dwór z również zabytkowymi budynkami gospodarczymi w otoczeniu parku. Testament ofiarodawców mówi: „Życzeniem naszym jest zabezpieczenie dla przyszłości starodawnego charakteru tego osiedla dworskiego w formie Muzeum, w którym znalazłyby pomieszczenie również ruchomości należące do rodziny z historią dworu i tej ziemi związanej”. Po śmierci ostatniej z rodu Moniaków - Joanny Wilczkowej w 1951 r., która zamieszkiwała starodawną siedzibę rodową na zasadzie dożywocia, zniszczony dwór wraz z zespołem budynków gospodarczych został przez ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków starannie odnowiony. Cenny ten zabytek i pokaźny obszar ziemi pozwoliły na podjęcie myśli zorganizowania tutaj Muzeum na wolnym powietrzu dla regionu Orawy. Oficjalne otwarcie placówki odbyło się w 1955 r. i było to pierwsze muzeum typu skansenowskiego w Polsce powojennej.

Opis

Najcenniejszym zabytkiem w Orawskim Parku Etnograficznym jest dwór Moniaków, nobilitowanych sołtysów zubrzyckich. Nobilitacja Moniaków związana była z walkami wyznaniowymi pomiędzy katolikami a protestantami, które wkrótce po założeniu wsi objęły Orawę. Chłopi polskiego pochodzenia opowiedzieli się za katolicyzmem, natomiast panowie z Zamków Orawskich za protestantyzmem. Chłopi górnoorawscy pod wodzą swoich sołtysów stawili zbrojny opór. Zwycięstwo katolicyzmu na Górnej Orawie przyniosło w 1674 r. nobilitację Mateuszowi Moniakowi sołtysowi Zubrzycy Górnej i kilku innym sołtysom orawskim. Nobilitowani Moniakowie wznieśli dwór zachowany do obecnych czasów, służący odtąd za siedzibę szeregom pokoleń sołtysiej rodziny. Dwór wraz z budynkami gospodarczymi obrazuje życie drobnej warstwy szlacheckiej. Nie pochodzi z jednego okresu historycznego: jego lewe skrzydło jest prawdopodobnie starsze i, według tradycji rodzinnej, pochodzi z XVII w., prawe jest datowane na 1784 r. W 1951 r. dwór został odnowiony, a w 1955 otwarto tu pierwsze muzeum typu skansenowskiego w powojennej Polsce. Muzeum Orawski Park Etnograficzny usytuowane jest w górnej części Zubrzycy Górnej, przy drodze prowadzącej z Nowego Targu do Zawoi. Dwór zlokalizowany jest niedaleko wejścia do Muzeum. Architektura dworu wywodzi się z lokalnego budownictwa, którego typowym przedstawicielem jest tzw. „chałupa z wyżką”. Dwór Moniaków to jakby podwojona chałupa tego typu, której cechą charakterystyczną jest galeryjka tzw. „przedwysce”, umieszczona na półpiętrze. Łączy w sobie cechy rezydencjonalne z charakterem tradycyjnego budownictwa orawskiego. Obiekt założony jest na planie prostokąta, parterowy z galeryjką tzw. „przedwysce”, umieszczoną na półpiętrze. Z tego ganeczku wiodą drzwi do nie użytkowanych mieszkalnie komór zwanych wyżkami, pełniących rolę pomieszczeń magazynowych. Jest jednotraktowy, z sienią na osi. Dach zbliżony jest do czterospadowego. W połaci znajdują się dymniki służące do wyprowadzania dymu na zewnątrz, dwór, co stanowi o jego unikatowości, jest kurny. Budynek jest drewniany, konstrukcji zrębowej, kryty gontem. Do sieni wiodą typowe dla dawnego budownictwa orawskiego odrzwia łukowe. Zachowało się autentyczne wyposażenie wnętrz. Świetlicę, najbardziej reprezentacyjną izbę dworu, wypełniają meble w stylu Biedermeier i Ludwika Filipa. Urządzenie prawego skrzydła dworu odpowiada charakterowi wnętrz XIX-wiecznych skromniejszych dworków ziemiańskich. W izbie „czarnej” zachowany piec. Zachowane dawne budynki gospodarcze, nieco późniejsze od dworu, ustawione od północy w nieregularny czworobok, wykorzystano dla przedstawienia różnych działów gospodarki orawskiej.

Zabytek dostępny w godzinach otwarcia Muzeum.

Oprac. Olga Dyba, OT NID w Krakowie, 16.07.2014 r.