miasta, założonego na terenie byłej wsi rycerskiej. Obiekt stanowi najcenniejszy z zachowanych układów owalnicowych na terenie Górnego Śląska, z czytelną linią murów miejskich oraz cenną zwartą zabudową parterową wzdłuż ul. Murarskiej pochodzącą z XIX-wiecznej odbudowy miasta.

Historia

Pierwsze informacje źródłowe odnośnie miejscowości Żory, pod ówczesną nazwą Żary pochodzą z 1240 r. Po raz kolejny miejscowość wymieniana jest, jako jedna z dziesięciu wsi w dokumencie z 1258 r. dotyczącym fundacji klasztoru Cystersów w Rudach Raciborskich. Przed lokacją na prawie zachodnim z dn. 25 lutego 1272 r. teren Żor stanowił wieś rycerską należącą do Władysława Chwalisiusza, wasal księcia raciborskiego. Pozyskana przez księcia opolskiego Władysława na drodze wymiany miejscowość, w związku z planem utworzenia warowni przy istotnym szlaku handlowym, na mocy sporządzonego w Raciborzu dokumentu pod nazwą ,,Civitas Sari’’ zostaje podniesiona do rangi miejskiej. Za pierwszy obiekt sakralny na terenie osady przyjmuje się niezachowany do dzisiaj kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, pochodzący prawdopodobnie z okresu przed lokacyjnego, rozebrany na pocz. XIX w. Drugi istotny w skali miasta budynek sakralny stanowi kościół parafialny pw. św. Filipa i Jakuba z końca XIII w. ukształtowany w stylu gotyku ceglanego. Położenie miejscowości na szlaku tranzytowym wymusiło niemal równoczesną z lokacją fortyfikację i umocnienie w postaci murów obronnych, fundacji córki księcia opolskiego. Miasto przez stulecia wielokrotnie zmieniało właścicieli, w trakcie kształtowanie się założenia w Żorach panowali książęta raciborscy, aż do 1521 r. Miasto nie ucierpiało z powodu wojen Husyckich, zniszczeniu w wyniku pożaru uległy jedynie przedmieścia. Wiek XV przyniósł rozwój oraz wzrost liczby działających na terenie miasta rzemieślników, wśród których dominowali sukiennicy, mimo położenia na terenie Śląska to nie przemysł, a handel oraz rzemiosło mają największe znaczenie dla rozwoju miejscowości. Zasadniczy wpływ na XV- XVIII wieczną strukturę miasta miały liczne pożary i epidemie, wynikało to z gęstej, zwartej zabudowy drewnianej skupionej w obrębie murów miejskich oraz problemów z usuwaniem nieczystości. Pierwsza łaźnia miejsca na terenie miasta wzmiankowana jest dopiero w 1448 r. Wśród największych pożarów, które potrafiły zniszczyć nawet 150 domostw wymienić należy te z lat 1552, 1583, 1661, 1702 oraz najtragiczniejszy w skutkach pożar z 1807 r, w wyniku, którego oprócz zabudowy mieszkalnej zniszczeniu uległ budynek ratusza, drewniany kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, szpital miejski, kaplica św. Mikołaja oraz podcienia przebiegające wzdłuż domów przyrynkowych. Po zajęciu w 1740 r. przez Prusy Śląska na terenie Żor zlokalizowano Urząd Akcyzowy oraz koszary wojskowe, przekształcając w ten sposób miejscowość w miasto garnizonowe. W 1817 r. zniszczoną w wyniku pożaru drewnianą zabudowę zastąpiono murowaną, poszerzono ją także o tereny uzyskane w wyniku zlikwidowania wałów oraz fosy. Obecny kształt i formy zabudowy są wynikiem powojennej odbudowy, zgodnie z danymi w 1945 r. zniszczeniu uległo ok. 80% układu. Ostatnia większa rozbudowa miasta miała miejsce w latach 60. XX w. i dotyczyła terenów wzdłuż drogi do Wodzisławia i Rybnika, w związku z budową zakładów w ramach Rybnickiego Okręgu Przemysłowego.

Opis

Chroniony obszar historycznych Żor o zachowanym owalnicowym narysie położony jest w granicach wyznaczonych przez ul. Biskupa, Ogrodową oraz Męczenników Oświęcimskich, tj. dróg okrężnych rozmieszczonych wokół częściowo zachowanego pasa murów miejskich, z nieznacznym przesunięciem na zewnątrz odpowiadając przebiegowi wałów ziemnych.

Miasto o charakterze warownym wzniesiono na podmokłych terenach rzecznych, otoczonych licznymi potokami i lasami. Jego układ stanowi klasyczny przykład miasta słowiańskiego rozplanowanego w oparciu o wydłużoną owalnice z centralnie rozplanowanym prostokątnym rynkiem o wymiarach 100x70 m, z wychodzącą pod kątem prostym parą ulic z każdego z naroży. Pozostała siatka ulic powstała w oparciu o łukowo poprowadzone wiązki łączące dwie bramy miejskie: Górną i Dolnej tworząc w ten sposób charakterystyczne wrzeciono wraz z niewielkimi placami wjazdowymi. Miasto otoczone było przez pojedyncze mury zewnętrzne o obwodzie 1200 m poprzedzone głęboką i szeroką fosą, w związku, z czym bramy posiadały zwodzone mosty. Należy dodać, iż bramy miejskie zwane również Krakowską i Cieszyńską posiadały w szczycie izby strażnice, można również domniemywać, iż każdej z nich towarzyszyły zwiększające obronność czworokątne wieże po obu stronach. Położony w niewielkiej odległości od linii obwarowań w północnej części miasta kościół par. pw. św. Apostołów Filipa i Jakuba poprzez swoją strzelistość ścian oraz wysoką dzwonnice spełniał dodatkowo funkcje obronne. Odległość pomiędzy bramami wynosiła 450 m, szerokość układu wynosiła natomiast 300 m. Domy usytuowane były szczytem do drogi na prostokątnych działkach mieszczących zabudowania gospodarze. Ze względu na zwartą zabudowę wymuszoną przez przebieg murów śródmieście niemal całkowicie pozbawione było terenów zieleni w tym ogrodów prywatnych. Zgodnie z XVIII-wiecznym opisem Wernhera zabudowa publiczna i sakralna ograniczała się do kościoła farnego oraz usytuowanego w centralnej części rynku ratusza, do którego od wschodu dobudowany był odwach, w niewielkiej odległości znajdowała się niewielka kapliczka św. Jana Nepomucena. Pomimo licznych i tragicznych w skutkach pożarów aż do XIX w. na terenie miasta dominowała zabudowa drewniana niejednokrotnie kryta słomą. Dopiero katastrofalny w skutkach pożar z 1807 r. wymusił wymianę nieistniejącej substancji na murowaną, powstały wówczas dwu- i czterokondygnacyjne kamienice przyrynkowe oraz piętrowe kamienice o wysokich dachach w pozostałej części miasta. Rozebrano ratusz, a także położony w części pd. wsch. kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Do budowy nowych obiektów początkowo wykorzystywano materiał rozbiórkowy z murów miejskich, sytuację tą zmieniło uznanie w 1824 r. murów za własność państwową i zakazanie ich rozbiórki. Wspominany rok przyniósł również decyzję o likwidacji fosy i tak w części północnej założono cmentarz, a w części południowej ogrody miejskie, rozbudowie uległy również historyczne przedmieścia. XIX-wieczną odbudową miasta kierował Bogusław Czech, budowniczy z Raciborza przywiązujący niezwykłą wagę do detalu architektonicznego widocznego w zachowanych kamiennych portalach. Obecna zabudowa miasta pochodzi głównie z powojennej odbudowy. W 1945 r. niemal 80% zabudowy mieszkaniowej śródmieścia uległo zniszczeniu, wyjątek stanowi zwarta zabudowa parterowa wzdłuż ul. Murarskiej stanowiąca pozostałość XIX-wiecznej odbudowy.

Obiekt ogólnie dostępny.

oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 07-12-2015 r.