Wartość i znaczenie zabytku

Otoczony ziemnymi fortyfikacjami bastionowymi kościół pw. Trójcy Świętej w podwrocławskiej Żórawinie jest jednym z najcenniejszych zabytków sztuki i architektury na Śląsku oraz w Polsce, artystyczną klasą wykraczając poza granice regionu i kraju. Świątynia prezentuje wybitne walory architektoniczne -  zachowany jest podstawowy typ architektoniczny śląskiego, gotyckiego kościoła wiejskiego, jednonawowego z zachodnią wieżą, harmonijnie wzbogaconego o manierystyczne, zewnętrzne elementy architektoniczne (portale i dekorację szczytów), dopełnione w późniejszym czasie  detalami utrzymanymi w duchu neomanieryzmu.

Dzięki przeprowadzonej w latach 1600–1608 gruntownej, manierystycznej rozbudowie i modernizacji gotyckiej świątyni powstał wzorcowy, luterański, przyzamkowy kościół wiejski, będący zarazem pomnikiem wyznaniowym. Stworzono sakralny monument, który oceniany jest jako najwartościowsze osiągnięcie sztuki śląskiej początku XVII wieku. Obiekt ten doskonale odzwierciedlał zjawisko artystyczne, jakim była stojąca na europejskim poziomie sztuka manieryzmu w Pradze za czasów panowania cesarza Rudolfa II. Realizacja projektu zajęła zaledwie kilka lat, a brali w niej udział czołowi artyści wrocławscy. Wyposażenie stanowiły dzieła sztuki importowane z rudolfińskiej Pragi autorstwa m.in. Adriaena de Vries, Bartholomäusa Sprangera, Gerharda Hendrika z Amsterdamu, Hansa Schneidera von Lindau, Georga Starszego Hayera z warsztatem, Johanna Thwengera, Caspara Pfistera oraz Caspara Raucha.

Architekturę kościoła dopełnia wybitny artystycznie, zachowany w dużej mierze in situ, wystrój i elementy wyposażenia związane z nim historycznie. Istotnym elementem wystroju jest zespół polichromii sklepienia i ścian kościoła oraz dzieła rzeźbiarskie, które w przeważającej mierze były dziełem najwybitniejszego artysty czynnego na Śląsku około 1600 r. – Gerharda Hendrika pochodzącego z Amsterdamu.

Koherentny i konsekwentnie zrealizowany program ideowy świątyni jest wypadkową światopoglądu i konfesyjnej tożsamości fundatorów, właścicieli majątku żórawińskiego oraz ich ambicji politycznych – braci Hanniwaldtów: radcy cesarskiego, luteranina Adama oraz jego brata – katolika Andreasa. Kościół – pomnik wystawiony Trójcy Świętej – jest miejscem, w którym prezentowane są ekumeniczne treści akceptowane przez obu fundatorów.

Kościół pw. Trójcy Świętej pełni nieprzerwanie od czasów średniowiecza dominującą rolę w układzie przestrzennym i w krajobrazie wsi. Otoczony został fortyfikacjami ziemnymi typu niderlandzkiego, projektu wybitnego fortyfikatora śląskiego przełomu XVI i XVII wieku Hansa Schneidera von Lindau zgodnie z najnowszymi ówczesnymi trendami architektury militarnej.

Historia

Kościół dokumentarnie poświadczony w 1335 roku, jako „ecclesia de Sorauina”. W 2. połowie XIV wieku wzniesiono wieżę, ok. 1400 – gotyckie mury obwodowe nawy i prezbiterium. W latach 1600-1608 dokonano rozbudowy gotyckiej świątyni w stylu manierystycznym na wzorcowy, protestancki kościół dla planowanego miasta, z fundacji i na koszt czołowej osobistości dworu praskiego, powiernika Rudolfa II, radcy cesarskiego Adama von Hanniwaldta (1567-1621). Po zabraniu w 1654 roku protestantom świątyni sporządzono protokół, w którym szczegółowo opisano wystrój i wyposażenie, co miało na celu ochronę własności kościelnej. Komisarze Cesarskiej Komisji Redukcyjnej wyrazili w nim swój podziw, stwierdzając, że „nie widzieli dotąd tak pięknie, podług reguł sztuki i według porządku, zbudowanej” świątyni, a jej bogactwo „pióro zaledwie było w stanie odtworzyć” (tłumaczenie i cytat z łacińskiego tekstu: P. Oszczanowski, Casus Żórawiny. Kościół Trójcy Świętej w Żórawinie około 1600 roku, Wrocław 2007, s. 38).

Wnętrze kościoła odnowiono w latach 1759-60, wtedy prawdopodobnie zamalowano manierystyczne polichromie. W 1905 roku, wg projektu i pod nadzorem konserwatora zabytków prowincji Ludwiga Burgemeistra, rozpoczęto generalny remont, między innymi wzmocniono sklepienia i odnowiono sgraffita zdobiące szczyty elewacji. W 1911 roku odsłonięto i dokonano konserwacji malowideł na sklepieniu, prace prowadził profesor wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych, malarz i konserwator Joseph Langer wraz ze współpracownikami.

Kościół nie doznał uszczerbku w wyniku II wojny światowej. W latach 1952-96 był nieużytkowany, a od 1966 roku, po przejęciu przez Muzeum Śląskie we Wrocławiu, zostały rozpoczęte prace remontowe i konserwatorskie z przeznaczeniem na Muzeum Manieryzmu, którego ostatecznie nie utworzono. W 1995 roku Muzeum Narodowe przekazało nieruchomość parafii pw. św. Józefa Oblubieńca NMP w Żórawinie. Rekonsekracja kościoła miała miejsce 25 grudnia 2001 roku i od tego czasu jest on powszechnie dostępny. W 2019 roku rozpoczęto kompleksowy remont i konserwację kościoła.

Na początku XVII wieku, również na zlecenie Adama von Hanniwaldta, architekt Hans Schneider z Lindau, całość założenia złożonego z kościoła i dworu (niekiedy identyfikowanego jako plebania) otoczył nowoczesnymi fortyfikacjami bastionowymi typu niderlandzkiego. Wymagało to regulacji rzeki Żurawki i wykopania kanału, dzięki któremu budowle znalazły się na wyspie o brzegach umocnionych usypanym z ziemi wysokim wałem i narożnymi bastionami z pochylniami artyleryjskimi. Dwór już w połowie XVII wieku przerobiono na browar, a w latach 80. XIX stulecia rozebrano. Relikty budowli zostały odkryte podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 1980-1981. W tym samym czasie zakończono konserwację ziemnych umocnień i fosy.

Opis

Kościół parafialny, obecnie pomocniczy, pw. Trójcy Świętej, znajduje się na sztucznie utworzonej wyspie. Jest to obiekt murowany z łamanego granitu i cegły, orientowany, na planie prostokąta, z 3-przęsłową nawą i 2-przęsłowym, niewydzielonym w bryle prezbiterium zamkniętym prosto, przy którym znajduje się zakrystia od północy, z lożą kolatorską powyżej. Od strony zachodniej kościoła 4-boczna wieża, nakryta cebulastym hełmem prześwitowym oraz klatka schodowa od północy, przy nawie od północy wejście i schody do loży, od południa - kaplica Uthmannów z wejściem na emporę. Oskarpowany, gotycki trzon budowli pokryty jest manierystyczną dekoracją sgraffitową (częściowo rekonstruowaną w 1908 r., po 1973 r. i po 2020 r.). Szczyty prezbiterium i przybudówek ujęte zostały w motywy taśm okuciowych, wolut i esownic. Portale: pierwszy do wieży, gotycki z 2. poł. XIV w., z archiwoltą zdobioną motywem winorośli; drugi od północy, do przedsionka zakrystii i klatki schodowej empory kolatorskiej, z kolumnami o trzonach owiniętych spiralną wstęgą, po bokach rzeźbione, heraldyczne lwy, nad architrawem napis gotycką minuskułą: „Diserti habitaculum domus / encane domicili glorie tua”; trzeci od południa, do kaplicy Uthmannów, kolumnowy, zdobiony ornamentem okuciowym, z częściowo zachowaną łacińską sentencją w rzymskiej antykwie, datą „1602” i herbem rodu von Hanniwaldt, (oba portale wykonał rzeźbiarz Gerhard Hendrik ok. 1602). Wnętrze kościoła przedzielono półkolistym łukiem tęczowym, przekryto je sklepioną kolebką z lunetami ze szwami o formie wałków – zworniki z herbem: Szymona Hanniwaldta, jego żony, Ewy z Wolffów, Adama Hanniwaldta i jego żony, Katarzyny z Schweidingerów. Wzdłuż ścian nawy ustawiono drewniane empory wsparte na rzeźbionych konsolach dekorowane przedstawieniami Pasji wg rycin C. de Passe i J. Sadelera, z napisami fundacyjnymi (1602-04) i herbami rodów skoligaconych lub zaprzyjaźnionych z Hanniwaldtami. Na ścianie tęczowej (od zachodu) napis fundacyjny „1600”. Loża kolatorska otwiera się do prezbiterium półkolistymi arkadami o archiwoltach wspartych na hermach. W kluczu herby von Hanniwaldt i von Schweidinger. We wnętrzu loży przedstawienia emblematyczne na ścianach i sklepieniu; emblemy nawiązujące do komunii i chrztu, pasji Chrystusa, mistycznego połączenia ze Zbawicielem, ładu świata podporządkowanego Bogu, lojalności wobec zwierzchności i zawierzeniu Bożej Opatrzności. W kaplicy Uthmannów umieszczono tablicę z reliefem przedstawiającym wnętrze kaplicy z ok. 1604 roku. Bogato dekorowany, manierystyczny portal do zakrystii  flankowany jest figurami aniołów w pełnych postaciach. Na sklepieniach malowidła ścienne (al. secco), wykonane w latach 1604-08 przez malarza z Pragi (?), inspirowane malowidłami Frederika Sustrisa, o rozbudowanym programie, ze scenami uzupełnionymi podpisami i wplecionymi w ornamentykę roślinno-groteskową: w kruchcie przedstawienia emblematyczne z lemmami, symbolizujące przemijanie życia doczesnego (Vanitas), w nawie - Sąd Ostateczny, poniżej - Panny Mądre i Głupie, personifikujące równocześnie przeciwstawione sobie Cnoty i Występki, na podłuczu tęczy - Księga z siedmioma pieczęciami, Tablica Praw i Arka Przymierza, w prezbiterium - Trójca Święta w otoczeniu muzykujących aniołów, w lunetach - czterej ewangeliści, w kaplicy Uthmannów zachowane dwa z pięciu tond: Adam i Ewa oraz Ofiara Abrahama. Bogate, głównie manierystyczne wyposażenie wnętrza: mensa ołtarza głównego, 1604 r.; piaskowcowa ambona, z koszem zdobionym figurami ewangelistów, wspartym na figurze kobiecej, 1597 r.; epitafium Adama i Cathariny von Hanniwaldt.

Ok. 1600-1605 budowa bastionowych fortyfikacji typu niderlandzkiego, obejmujących kościół, cmentarz i dwór (rozebrany 1880), projekt architekt Hans Schneider z Lindau. Zachowany 4-boczny zarys fosy i narys bastionów.