szkoła - Zabytek.pl
Adres
Warszawa, Stefana Czarnieckiego 49
Lokalizacja
woj. mazowieckie, pow. Warszawa, gm. Warszawa
Jest dziełem Jana Koszczyca Witkiewicza, jednego z najoryginalniejszych polskich architektów I poł. XX w., bratanka Stanisława Witkiewicza i stryjecznego brata Witkacego. W budynku połączono cechy kilku popularnych wówczas stylów: dworkowego, art deco i funkcjonalizmu. Obiekt ten zachował w większości oryginalną formę i unikalny detal, a liczne uszkodzenia elewacji po ostrzale z czasów powstania warszawskiego stanowią świadectwo jego bogatej wojennej historii. Budynek szkolny został objęty ochroną konserwatorską wraz z otaczającym go terenem i zielenią.
Historia
Budynek powstał w latach 1932-33 dla szkoły powszechnej i przedszkola na obszarze osiedla Mieszkaniowo-Budowlanego Stowarzyszenia Spółdzielczego Oficerów tzw. Żoliborza Oficerskiego budowanego od 1922 r. na terenach pofortecznych wokół Cytadeli. Usytuowano go na tyłach Fortu Sokolnickiego i założonego wokół niego w l. 1925-32 Parku im. Stefana Żeromskiego. Szkoła była jedną z kilku w Warszawie prowadzonych przez powstałe w 1925 r. Stowarzyszenie „Rodziny Wojskowej”, w którym przewodniczącą Sekcji Szkolnej była Marszałkowa Aleksandra Piłsudska. Początkowo mieściła się w kilku pomieszczeniach w Cytadeli, przy ul. Śmiałej 5a i mieszkaniu przy ul. Mickiewicza 18. W 1928 r. kierowniczką szkoły została Janina Dunin-Wąsowiczowa, a wkrótce potem podjęto decyzję o budowie nowego budynku. Obiekt powstał pod nadzorem Funduszu Kwaterunku Wojskowego wg projektu i pod kierunkiem Jana Koszczyca Witkiewicza spokrewnionego z rodziną Piłsudskich. Wykonawcą było przedsiębiorstwo Juliana Zielińskiego. Architekt połączył elementy stylu dworkowego dominujące w części frontowej z cechami funkcjonalizmu widocznymi w formie skrzydła tylnego. W wystroju elewacji zastosował charakterystyczne dla swojej twórczości dekoracje z cegły klinkierowej, dla których inspiracje znaleziono w północnoeuropejskim manieryzmie, wiedeńskiej secesji i stylu zakopiańskim. Naukę w nowym budynku rozpoczęto we wrześniu 1934 roku. Skrzydło frontowe mieściło na parterze hol, szatnie, pokój lekarski, pracownię stolarską, toalety, jadalnię i mieszkanie woźnej, a na piętrze salę gimnastyczną ze sceną. W skrzydle tylnym na obu kondygnacjach wzdłuż korytarzy znajdowały się klasy przeznaczone dla 30 dzieci i oświetlone dużymi oknami od południa. Na piętrze obok trzech klas ulokowany był pokój nauczycielski, a od zachodu sala przedszkolna dzielona składaną oszkloną ścianą, połączona z tarasem zabezpieczonym wysoką kratą. Na parterze przeznaczonym dla starszych roczników były trzy klasy, pracownia i kancelaria kierowniczki. W zachodniej elewacji pod tarasem znajdowała się weranda z wyjściem na teren przyszkolny rozciągający się na południe i zachód od budynku z ogrodem, boiskami i placem zabaw. Ośmiofilarowa pergola poprowadzona od werandy wzdłuż północnej granicy posesji stanowiła kompozycyjne przedłużenie elewacji. Po wybuchu II wojny światowej szkołę przymusowo zamknięto w październiku 1939 roku. Zorganizowano w niej schronienie dla rodzin wojskowych przesiedlonych z Pomorza, a od 1941 r. chłopięcy internat dla sierot i półsierot „Rodziny Wojskowej” im. Stefana Czarnieckiego kierowany przez Jadwigę Luśniak „Wichurę”. Przebywało w nim 65 chłopców w wieku od 12 do 16 lat. W placówce działało też nauczanie w tajnych kompletach. W sali gimnastycznej urządzono stołówkę Rady Głównej Opiekuńczej pod patronatem Janiny Dunin-Wąsowiczowej „Leny”. Było to też miejsce wydawania zapomóg dla ukrywających się Żydów. Fakty te i działalność obu pań upamiętniono na tablicy umieszczonej na fasadzie budynku. W momencie wybuchu powstania warszawskiego większość dzieci przebywała na wakacjach w Zalesiu Górnym. W dniach 5-11 sierpnia na ul. Czarnieckiego znajdowały się barykady powstańcze. Budynek szkoły służył jako stołówka i magazyn żywności dla powstańców, a także szpital polowy nr 104, który ze względu na intensywny ostrzał przeniesiono do Fortu Sokolnickiego. Budynek po zakończeniu wojny nosił liczne uszkodzenia elewacji, miał wybite szyby, sala gimnastyczna była wypalona i pozbawiona dachu. Do 1949 r. przeprowadzono remont obiektu, a salę gimnastyczną podwyższono przy udziale projektanta budynku. Zmiany w pierwotnym wyglądzie obiektu przyniosła naprawa częściowo zniszczonego komina kotłowni i zabudowa podcienia tarasu przy zachodniej elewacji. W budynku ulokowano państwową Szkołę Powszechną nr 35, którą zamknięto w czerwcu 1966 roku. W jej miejsce działała Zasadnicza Szkoła Zawodowa ZREMB-2 do 1968 r., od kiedy budynek stał się siedzibą Szkoły Podstawowej Specjalnej nr 123, która w latach 2004-2018 z Gimnazjum Specjalnym nr 66 tworzyła Zespół Szkół Specjalnych nr 100. Przez wiele lat w budynku nie prowadzono większych remontów, przez co zachowany był niemal w pierwotnym stanie. Od 1995 r. rozpoczęto sukcesywne prace przy obiekcie polegające m in. na wymianie okien i pokrycia dachu. W latach 2016–2017 przeprowadzono remont elewacji, podczas którego zakonserwowano ponad tysiąc śladów po ostrzale z zachowanych ok. 3 tysięcy, zrekonstruowano schody wejściowe, część komina i pergolę.
Opis
Budynek położony jest w otoczeniu zieleni w południowej części dużej parceli leżącej między ul. Czarnieckiego, a Fortem Sokolnickiego. Jest murowany z cegły, założony na rzucie odwróconej litery L, piętrowy, częściowo podpiwniczony. Skrzydło frontowe budynku o cechach architektury dworkowej harmonijnie koresponduje z willowym charakterem okolicznej zabudowy. Ma urozmaiconą bryłę o niższych partiach bocznych przykrytą spadzistym, wielopołaciowym dachem krytym dachówką, urozmaiconym facjatą, lukarnami i dekoracyjnym kominem, Podłużne skrzydło poprzeczne ma kubiczną, funkcjonalistyczną formę z rytmicznie rozmieszczonymi dużymi oknami i płaskim dachem schowanym za attyką utworzoną przez podwyższenie ścian z wyjątkiem trzech środkowych segmentów elewacji południowej. W pobliżu wewnętrznego narożnika do tylnego skrzydła przylega wysoki dekoracyjny, komin kotłowni. Elewacje rozczłonkowują rytmiczne rozstawione lizeny o trójkątnym przekroju. Elementem dekoracyjnym wyróżniającym się na tle szlachetnego tynku są oblicowania wykonane z cegły klinkierowej na narożnikach, gzymsach, cokołach, schodach i przestrzeniach międzyokiennych, często o bardzo ozdobnym wątku. W wielu miejscach zastosowano wzory ze skośnie ułożonej cegły, jak w jodełkowych ornamentach zdobiących elewację frontową w pasie między kondygnacjami. Elewacja ta ma parter siedmioosiowy i uskokowo zwęża się do podwyższonej trójosiowej partii środkowej wciętej w połać dachu. W północnym narożniku w podcieniu pod okapem dachu ulokowano główne wejście poprzedzone narożnymi schodami. Na elewacji frontowej i najbliższej ulicy trójosiowej partii elewacji północnej widoczne są zachowane liczne uszkodzenia po ostrzale pochodzące z czasów II wojny światowej. Przy krótszej elewacji tylnego skrzydła znajduje się parterowa przybudówka powstała z zabudowy werandy pod tarasem piętra o charakterystycznej wygiętej kracie. Na zachód od niej wzdłuż przedwojennej granicy posesji rozciągała się pergola złożona obecnie z sześciu słupów z cegły klinkierowej i przęseł z metalowej siatki. Na terenie po północnej stronie budynku wzdłuż elewacji widoczne są dwie latarnie-pastorały będące pamiątką po przedwojennej drodze. W wystroju wnętrza adaptowanego na potrzeby dzisiejszej szkoły na uwagę zwracają oryginalne drewniane dwubiegowe schody oraz podwójne dwuskrzydłowe dębowe drzwi wejściowe z charakterystyczną dekoracją nawiązującą do zdobień elewacji.
Obiekt dostępny
Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 10.04.2019 r.
Bibliografia
-
Karta Ewidencyjna Zabytku Architektury. Budynek szkoły, Warszawa, opr. A. Radźwicka-Milczewska, 1998, Archiwum NID
-
Szkoła Rodziny Wojskowej na Żoliborzu. Orientacyjny wykaz ilościowy robót budowlanych, Centralne Archiwum Wojskowe
-
Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994
-
Krasucki M., Powalisz M., ŻOL Ilustrowany atlas architektury Żoliborza, Warszawa 2014
-
Kronika odbudowy. Odbudowa i budowa szkół w Warszawie w sezonie 1949, „Stolica” 1949, nr 36 s. 2-3
-
Leśniakowska M., Architekt Jan Koszczyc Witkiewicz (1881-1958) i budowanie w jego czasach, Warszawa 1998
-
Leykam [M.], Kronika, Architektura, „Plastyka”, 1938, R. IV, nr. 1, s. 24
-
Pisarek E., Szkoła z piernika, b.m.d.w.
-
Pszczółkowski M., Architektura szkolna II Rzeczypospolitej, Łódź 2017
-
Zieliński J. , Pawłowski T., Żoliborz przewodnik historyczny, Warszawa 2008
-
Urzykowski T., Ponad 1 tys. dziur po kulach pozostawiono podczas remontu szkoły. „Mówią o historii miasta więcej niż pamiątkowe tablice”-http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/7,54420,24470963,ponad-tysiac-dziur-po-kulach-pozostawiono-podczas-remontu-szkoly.html – dostęp 26-02-2019
-
http://mapa.um.warszawa.pl/mapaApp1/mapa?service=mapa_historyczna – dostęp 09-04-2019
Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Jarosław Bochyński (JB).
Rodzaj: budynek użyteczności publicznej
Styl architektoniczny: modernistyczny
Materiał budowy:
ceglane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_14_BK.197108, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_14_BK.34338