Od czasu powstania pomimo zmiennych losów zachował się bez większych zmian i nadal służy przewodniej misji zgromadzenia jaką jest praca dla ludzi - edukacja młodzieży dla dobra Rodziny i Ojczyzny.

Historia

Zespół klasztorny Niepokalanek w Jarosławiu został ufundowany w latach 1873-76 staraniem Matki Marceliny Darowskiej – współzałożycielki zgromadzenia –  na terenie d. domu letniego i folwarku jezuickiego w pd.-wsch. części miasta, z przeznaczeniem na klasztor i zakład dydaktyczno-wychowawczy dla dziewcząt. Cały kompleks otoczony parkiem i murami obejmuje: klasztor z kaplicą, kapelanię, cmentarz zakonny, pojezuickie XVII-wieczne zabudowania folwarczne oraz pozostałości XVII-wiecznych fortyfikacji ziemnych.

Budowę klasztoru według projektu Walerego Kołodziejskiego i Karola Knausa zakończono w 1875 r. i już w tym roku zainaugurowano naukę dziewcząt, w pełnym wymiarze klas, według programu i podręczników opracowanych przez siostry. Uroczyste poświęcenie kaplicy pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP odbyło się 27 IX 1876 r., pod przewodnictwem kanclerza Kurii Przemyskiej, późniejszego biskupa, ks. Ignacego Łobosa. W 1889 r. zaistniała potrzeba założenia grobowca i wytyczenia cmentarza zakonnego. Pod koniec wieku wzniesiono także budynek przy bramie głównej wjazdowej z przeznaczeniem na mieszkanie dla kapelana. W 1914 r. z uwagi na zagrożenia z tytułu prowadzonych działań wojennych większość sióstr udała się do placówki w Nowym Sączu, a ich miejsce zajęły wojska austro-węgierskie a później rosyjskie przeznaczając klasztor na szpital polowy. Naukę wznowiono w 1916 r. W roku szkolnym 1923/1924 szkoła  przyjęła program szkół państwowych. Kuratorium we Lwowie zatwierdziło Prywatne Żeńskie Gimnazjum Humanistyczne Sióstr Niepokalanek  w Jarosławiu, a od reformy 1937/38 pozwoliło na otwarcie oprócz Gimnazjum, Liceum Ogólnokształcącego o profilu humanistycznym i przyrodniczym. W czasie II wojny ponownie otwarto w klasztorze szpital. Siostry usługiwały chorym ale przez całą okupację prowadziły również tajne komplety pod szyldem prowadzonej od 1940 r. rocznej szkoły gospodarczej. Za działalność konspiracyjną zostały przez Niemców pozbawione prawa własności budynku, który przeznaczono  na sierociniec dla dzieci (około 200 osób) ze zbombardowanych miast niemieckich. Siostry gościnnie zamieszkały wówczas w klasztorze oo. Dominikanów w Jarosławiu. Po wojnie siostry powróciły do własnego domu i kontynuowały edukację dziewcząt. W 1950 r. decyzją Kuratorium Okręgu Szkolnego w Rzeszowie szkołę zamknięto. Część budynku przeznaczono wówczas na Państwowy Internat dla Wychowawczyń Przedszkoli. Od 1954 w salach na I piętrze umieszczono szpital dla nerwowo i psychicznie chorych. W 1983 r. w murach klasztornych utworzono Dom Rekolekcyjny. W 1993 r. siostry ponownie otworzyły szkołę podstawową, a później gimnazjum. Od kilkunastu lat prowadzą sukcesywnie prace remontowe i konserwatorskie przy kościele i kaplicy oraz prace pielęgnacyjne w obrębie parku. W 2011 r. trzy drzewa (sosna wejmutka, tulipanowiec amerykański oraz cis)  zostały uznane za pomniki przyrody.

Opis

Zespół klasztorny usytuowany jest w wsch. cz. miasta, przy ul. Głębokiej, na terenie d. Przedmieścia Głębockiego, na niewielkim wzniesieniu opadającym tarasami ku rzece San. Zespół otoczony jest murem z dwiema bramami, od wsch. do cz. klasztornej oraz od zach. do części gospodarczej – dawnego folwarku jezuickiego. Na pn. od bramy wjazdowej, w obrębie parku otaczającego klasztor zlokalizowany jest cmentarz zakonny. Na pd. od bramy, poza murami budynek dla kapelana. Dolny taras zajmują sady i użytki rolne.

Klasztor założony jest na rzucie podkowy, jednokondygnacyjny, murowany z cegły i otynkowany, przekryty dachami dwu i trój- spadowymi, utrzymany w duchu neoklasycyzmu. W skrzydle wsch. mieści kaplicę. Elewacje wieloosiowe, rozczłonkowane są gzymsami (kordonowymi i wieńczącym) oraz pilastrami od pn.  Wejście do klasztoru prowadzi przez przeszklony ganek przy elewacji wsch., w bezpośrednim sąsiedztwie kaplicy. W osi pn. tejże elewacji znajdują się także  drzwi stanowiące pierwotnie wejście do szkoły. Północną elewację, od strony ogrodu, wyróżnia czterokolumnowy portyk z tarasem na piętrze ujętym tralkową balustradą. Tympanon w zwieńczeniu portyku wspierają pilastry oddzielające od siebie drzwi i okna z trójkątnymi naczółkami.

Kaplica jest nieco szersza od skrzydła klasztornego i wyższa, nakryta dachem dwuspadowym w części środkowej i pulpitowymi po bokach przez co sugeruje bazylikowy układ wnętrza. Wnętrze jest jednak jednoprzestrzenne. Dach wieńczy drewniana sygnaturka z półokrągłymi oknami i strzelistym hełmem. Elewacja frontowa trójdzielna. Jej środkową część artykułowaną czterema głębokimi pilastrami korynckimi na cokołach i wspierającymi belkowanie wieńczy tympanon. Na jej osi występuje wnęka z krzyżem na wsporniku, nad którym prosty naczółek oraz tondo z witrażem. Po bokach znajdują się wydłużone, zamknięte półkoliście okna. Części boczne elewacji zamknięte półszczytami flankowane są pilastrami dźwigającymi belkowanie. W płaszczyznach ścian występują nisze z figurami św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Wnętrze kaplicy doświetlają okna w elewacjach bocznych, w parterze okna prostokątne a na piętrze półkoliście zamknięte, oddzielone pilastrami. Z wyposażenia kaplicy uwagę zwraca marmurowa rzeźba Matki Bożej Niepokalanie Poczętej dłuta Oskara Sosnkowskiego przywieziona z Rzymu i  ustawiona w niszy ołtarza głównego.

Kapelania wybudowana została na planie prostokąta, jako parterowy budynek utrzymany w typie dworku mieszczańskiego ze skromnym wystrojem o cechach neoklasycyzmu. Elewację frontową, sześcioosiową, wyróżnia dwuosiowy ryzalit zamknięty trójkątnym szczytem z okrągłym okienkiem w polu. Elewacje boczne z wyodrębnionym cokołem i zwieńczone gzymsem artykułowane są blendami. Do dwutraktowego wnętrza prowadzą dwa wejścia, główne w ryzalicie i drugie w elewacji tylnej.

Cmentarz założony został nieco później niż zabudowania klasztorne, tj. w 1889 r., dwa lata po śmierci pierwszej siostry zakonnej S. M. Henryki Szturm (zm. w 1877 r.). Wybudowany wówczas przez inż. Walerego Kołodziejskiego podziemny grobowiec na rzucie kwadratu (10 x 10 m i wys. 3 m) mieścił łącznie 60 miejsc na pochówki. Do grobowca przykrytego ziemią tworzącą rodzaj kopca wchodziło się po kamiennych  schodach. Teren cmentarza wydzielono wysokim murem. W 1924 r. z uwagi na potrzebę nowych miejsc nastąpiła rozbudowa grobowca wg proj. inż. Stanisława Sadowego z Łańcuta poprzez wydłużenie skrzydeł bocznych na długość 16 m. Wejście ulokowano w dobudowanej nadziemnej partii obiektu - kruchcie. W czasie II wojny światowej Niemcy nie pozwolili na dalszą rozbudowę dlatego siostry chowane były w grobach ziemnych pod murem. Dopiero w 1954 r. poszerzono grobowiec i ekshumowane siostry przeniesiono do wnętrza. Zdecydowana rozbudowa grobowca nastąpiła w l. 1968-1970 kiedy zlikwidowano ziemny kopiec i wykonano nadbudowę grobowca z dwuspadowym dachem a po bokach dobudowano w formie kolumbarium dwa skrzydła od strony wsch. i jedno od zach. Jednocześnie zamurowano wejście do grobowca, a w kruchcie umieszczono tablice inskrypcyjne pochowanych sióstr. 

Cmentarz założony na planie trapezu, z centralnie usytuowanym podziemnym grobowcem połączonym z kruchtą oraz skrzydłami bocznymi w formie ścian katakumbowych. W kruchcie w formie kaplicy wybudowanej na planie prostokąta, jednokondygnacyjnej i krytej dachem dwuspadowym znajduje się wejście do podziemnej dwuczłonowej komory grobowej (obecnie zamurowane). Elewacje kruchty w narożach ujęte lizenami dźwigają  gzyms z tympanonem od frontu zwieńczonym kutym krzyżem. Na tyłach grobowca i po bokach rozciągają się skrzydła kolumbarium. Pośród pochowanych są m. in. pierwsza z przełożonych z jarosławskiego domu S.M. Ludwika Morstin - stała asystentka S.M. Marceliny Darowskiej, S.M. Celina Michałowska - córka artysty malarza Piotra Michałowskiego, uzdolniona plastycznie i muzycznie. W grobowcu i kolumbarium pochowanych jest ponad dwieście sióstr zakonnych.

Park – pierwotny barokowy ogród został w 2 poł. XIX w. przekształcony. Składa się z trzech części: głównego ogrodu spacerowego, skarpy z tarsami opadającymi ku dolinie Sanu i ogrodów użytkowych (warzywnika i sadu) usytuowanych najniżej. Z interesujących gatunków uwagę zwracają w parku cisy, choiny kanadyjskie, magnolie, tulipanowiec amerykański. Trzy spośród drzew uznane zostały za pomniki przyrody.

Zespół folwarczny – należący w XVII w. do jezuitów usytuowany jest w zach. cz. zespołu klasztornego sióstr. W k. XIX w. został zaadaptowany na zaplecze gospodarcze i uzupełniony nową zabudową. W skład zespołu wchodzą: brama folwarczna, kubaturowa z herbem jezuitów na elewacji, brama wejściowa, dawna kuchnia, dawna wozownia, budynek mieszkalny. Centralnie na dziedzińcu znajdowała się studnia.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. dr Jadwiga Stęchły, OT NID w Rzeszowie, 14-01-2019 r.