przez marszałka Marcina Wolskiego. To jedno z najpiękniejszych polskich powiązań architektury i krajobrazu. Klasztor Kamedułów stanowi oczywistą dominantę Srebrnej Góry wznoszącej się na lewym, orograficznie, brzegu jurajskiego przełomu Wisły. Tworzy najistotniejszy element w kompozycji widokowej układu widzianego wzdłuż doliny Wisły, aż do opactwa w Tyńcu. Całość otwarta ku południowi ma wspaniały widok, obejmujący – poprzez dolinę Wisły – panoramę Beskidów i Tatr. Choć w otoczeniu przez lata pojawiły się inne elementy architektoniczne. Nie stanowią one jednak żadnej „konkurencji” dla jednego z najlepszych w skali kraju powiązań kulturowo-krajobrazowo-przyrodniczych. Całość zachowała pierwotny, XVII-wieczny układ, w nieco tylko zubożonej formie (zwłaszcza w odniesieniu do stanu zachowania ogrodów). 

Historia

Kontemplacyjny zakon, reguły św. Benedykta, mający swe pierwociny w założonym w 1012 r. przez św. Romualda eremie w Camaldoli (Campo di Maldoli na terenie Toskanii; zatwierdzenie papieskie 1072 r.), przybył do Polski w 1604 r. i założył erem na bielańskiej Srebrnej Górze, należącej do obszaru tzw. Lasku Wolskiego, który nazwę wziął od fundatora – marszałka Mikołaja Wolskiego. Prace budowlane rozpoczęto w 1604 r.. W 1605 r. biskup krakowski Bernard Maciejowski położył kamień na założenie dwudziestu domków zakonnych, a cztery lata później, 4 maja 1609 r., nuncjusz papieski Franciszek Simoneta poświęcił miejsce na budowę świątyni. Rok później sprowadzili się tu kameduli, którzy już od 1605 r. mieszkali po drugiej stronie Wisły, we wsi Bodzowie należącej do benedyktynów tynieckich. Świątynia klasztorna to jedna z największych fundacji artystycznych początków baroku w Polsce – szacuje się, że ok. 1610 r. przy jej realizacji pracowało ponad 200 artystów i rzemieślników. W 1617 r. erem podniesiono do rangi przeoratu. W ciągu następnych pięciu lat wzniesiono domki dla zakonników oraz zabudowania gospodarcze. W latach 1608-1610 kapituła generalna Monte Corona określa obowiązujący model architektury eremitoriów, ich szczegółowy program i wystrój. Przez prawie 400 lat istnienia, największe straty poniósł klasztor na początku XVIII wieku, kiedy splądrowali go Rosjanie. W 1814 r. podczas pożaru zniszczony został hełm dzwonnicy, a także pierwotny ołtarz główny, którego nigdy nie odtworzono. Nowy hełm na dzwonnicy wykonano dopiero w 1887 r.. W 1961 r. zapaliła się północna wieża kościoła. Tym razem bardzo szybko odtworzono spalony hełm.

Opis

Budowę kościoła rozpoczęto w 1610 r.. Przez pierwsze siedem lat pracami kierował Walenty von Säbisch, ale po katastrofie budowlanej i zawaleniu się części kościoła, Wolski sprowadził włoskiego architekta Andrzeja Spezzę, i powierzył mu dalszą budowę. Miał wykonać m.in. front kościoła, jednak ostatecznie wystawił go budowniczy królewski Jan Succatori. Fasada kościoła szeroka jest na 41 metrów, a wysoka, wraz z wieżami, na 48 metrów. Wykonana jest z ciosu wapiennego, przyozdobiona czarnym marmurem dębnickim i figurami świętych. Na samym szczycie znajduje się posąg Matki Boskiej patronki kościoła. Fasadę z dwu stron obejmują dwie wysokie wieże. Wnętrze kościoła składa się z wysokiej na ponad dwadzieścia metrów nawy głównej nakrytej kolebkowym sklepieniem, węższego prezbiterium zakończonego prostą ścianą, trzech par kaplic przylegających do nawy od północy i południa oraz dwóch kaplic po jednej w każdej wieży. Dla wnętrza tego kościoła charakterystyczny jest kontrast pomiędzy ascetycznymi ścianami nawy głównej, a niezmiernie bogatą dekoracją kaplic, na którą składają się stiuki, malowidła, obrazy, rzeźby i złocenia. Kaplice przylegające do nawy kościoła, połączone są między sobą niewielkimi przejściami. Stojąc w wejściu do kościoła na lewo zobaczymy kaplicę Zwiastowania, św. Jana Chrzciciela oraz najbliżej prezbiterium kaplicę św. Benedykta i św. Władysława nazywaną również królewską. Natomiast po prawej stronie są kaplice św. Michała Archanioła, św. Piotra i św. Romualda. W kaplicach znajduje się wiele XVII- wiecznych dzieł, m.in. obrazy malarza królewskiego Tomasza Dolabelli i Piotra Brygierskiego. W każdej z wież znajduje się kaplica, w południowej Lubomirskich, a w północnej Czartoryskich z ołtarzami zaprojektowanymi przez Franciszka Placidiego i stiukami Jana Falconiego. Założenie o narysie prostokąta obejmuje znaczny obszar (ok. 12 ha; 400 x 300 m) położony na szczycie i podszczytowych skałach Srebrnej Góry. Prowadzi doń stroma, wspinająca się droga, od zachodu obsadzona kasztanowcami i lipami, i dalej biegnąca przez las buczyny karpackiej. Otoczenie klasztoru wymagało – zgodnie z regułą – ścisłej izolacji. „Erem ich, czyli klasztor, koniecznie musi być drzewem przynajmniej na pół staja opasany, choćby dalej było pole; i nie wolno żadnego drzewa z tego okręgu klasztornego ściąć pod ekskomuniką, aby tak klasztor opasany drzewem lepiej oznaczał pustynią” – pisał Jędrzej Kitowicz. Drogę wytyczono w XVII w. podczas budowy klasztoru; w 2. połowie XIX w. adaptowano ją na drogę forteczną. Centralnie usytuowany klasztor z dwoma dziedzińcami wejściowym (przed i za furtą) na głównej osi założenia, którą tworzą kolejno (od zachodu na wschód): kamienna kolumna, „ulica” dojazdowa między murami klasztornymi zamknięta sienią furty klasztornej przy dziedzińcu wejściowym, dziedziniec wejściowy, dziedziniec kościelny z bocznie położoną (od pd) balustradą widokową, kościół, ścieżka pomiędzy eremitorium i nowicjatem, altana-belweder na zamknięciu wschodnim (dominująca nad całym układem na najwyższym I tarasie). Dopełniają go w osiowe układy równoległe do osi głównej, złożone z pustelni z ogródkami: nowicjatu (po stronie północnej) i eremitorium (po stronie południowej). Założenie klasztorne z ogrodami obejmuje 5 tarasów otoczonych lasami buczyny karpackiej, obniżającej się wielometrowej wysokości skarpami ku południowi. 

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie 20.03.2015 r.