Współcześnie, mimo przekształceń, stanowi ważny przykład zabytkowej architektury monastycznej w województwie świętokrzyskim. W jego wnętrzu warto zwrócić uwagę na kilka cennych dzieł późnogotyckiej rzeźby i nowożytnego malarstwa.

Historia

W 1399 r., za zgodą właściciela tego miejsca bpa krakowskiego Piotra Wysza, powstała tu pustelnia z inicjatywy starosty podolskiego Więcława i „życzliwych ludzi”. Istotnym elementem tego eremu była murowana świątynia, dla której fundator uzyskał papieskie odpusty, a także relikwie i cyprysową figurę św. Katarzyny (rzekomo sprowadzone z klasztoru św. Katarzyny na Górze Synaj). W kolejnych latach Więcław wiódł tu żywot pustelniczy wspólnie z benedyktynami świętokrzyskimi. Po jego śmierci w około 1437 r. zakonnicy opuścili erem, który ponownie stał się własnością biskupów krakowskich. Do 1477 r. mieszkał w nim świecki pustelnik Paweł, a kościołem opiekowali się księża z okolicznych „biskupich” parafii. W 1477 r. bp krakowski Jan Rzeszowski rozpoczął na jego terenie budowę murowanego klasztoru, który wraz z otaczającym terenem o pow. 5 stajen przekazał bernardynom aktem erekcyjnym z dnia 20 stycznia 1478 roku. Proces budowlany i fundacyjny konwentu zakończono w 1480 r. wraz konsekracją kościoła i uroczystym objęciem go przez zakonników. Bernardyni prowadzili tu życie eremickie i sprawowali posługę liturgiczną dla okolicznej ludności. Ponadto pomagali benedyktynom świętokrzyskim przy spowiadaniu pątników przebywającym w opactwie w czasie najważniejszych świąt i uroczystości kościelnych, do czego zobowiązali się w 1479 roku. W 1534 r. założenie klasztorne doszczętnie spłonęło. Z wyposażenia kościoła ocalała jedynie słynąca łaskami figura św. Katarzyny, co spopularyzowało jej kult w okolicy. Konwent odbudowano i wyposażono do 1539 r., dzięki wsparciu bpa krakowskiego Piotra Tomickiego i celnika krakowskiego Andrzeja z Myśliszowic. W 1606 r. dzięki modlitwie przed „cudowną” figurą św. Katarzyny został uzdrowiony królewicz Władysław Waza. Wydarzenie to spopularyzowało wśród wiernych kult tej rzeźby, co wpłynęło na liczne donacje na rzecz klasztoru w 1 poł. XVII wieku. W 1633 r. kanonik kielecki ks. Kacper Słowik sfinansował budowę dziedzińca krużgankowego przed kościołem. W 1645 r. chłop Wojciech Strawiec z Krajna ufundował dla świątyni ołtarz pw. św. Anny i dwa obrazy. Najpewniej z uwagi na wzrost liczby przybywających tu pielgrzymów staraniem o. Hieronima Gołuchowskiego w 1689 r. przebudowano frontowy dziedziniec krużgankowy. W 1723 r. przy klasztorze utworzono cmentarz dla mieszkańców Krajna. W poł. XVIII w. kult rzeźby św. Katarzyny osiągnął swoje apogeum, na co wskazuję 110 wotów zawieszonych przy niej. W 1815 r. bp kielecki Wojciech Górski przekazał ten konwent bernardynkom z Drzewicy, których klasztor spłonął w 1814 roku. Od tego momentu bernardyni pełnili w tym miejscu jedynie funkcję kapelanów i duszpasterzy dla okolicznej ludności. W kolejnych dekadach zespół klasztorny był doraźnie remontowany, a po powstaniu listopadowym władze carskie wykorzystywały go jako więzienie dla kobiet. W dniu 11 maja 1847 r. niemal doszczętnie spłonął. Z pożogi udało się uratować jedynie niewielką część wyposażenia kościoła, zakrystii i cel zakonnic, w tym cudowną rzeźbę św. Katarzyny. Skala zniszczeń była duża, dlatego bp sandomierski Józef Goldtmann zaproponowała siostrom objęcie opactwa pocysterskiego w Jędrzejowie, na co się nie zgodziły. Z powodu braków środków założenie odbudowano etapami w latach 1848-71. Niestety, zacierając przy tym jego cechy stylowe i niszcząc wystrój. Zasadnicze prace przy kościele ukończono już w 1851 r., ale jego wyposażenie uzupełniano do lat 80. XIX wieku. W międzyczasie, w 1864 r., władze carskie uznały klasztor za etatowy i chciały go kilka razy zamknąć, m.in. w 1888 r. planowano zamienić go na dom podrzutków. Mimo złego stanu jego budynków w 1907 r. otworzono w nim nowicjat, co było impulsem do rozwoju tego domu zakonnego. W 1911 r. burza uszkodziła zach. skrzydło, które naprawiono w 1913 roku. W okresie międzywojennym przeprowadzono remont budynków klasztornych, a także uzupełniono i odnowiono wyposażenie kościoła. Ponownie były restaurowane w latach 1945-50 po zniszczeniach wojennych. W latach 1966-70 wystawiono wokół nich okazały mur. W latach 1978-87 przeprowadzono gruntowny remont budynków konwentualnych, połączony z wymianą oryginalnych, zniszczonych elementów, stworzeniem w nich nowej kaplicy i adaptacją poddasza na cele mieszkalne. Równie istotnie przekształcono wnętrze świątyni w latach 1982-87. Zgodnie z proj. Izabeli Borowskiej i Władysława Markiewicza usunięto z niego wyposażenie z XVIII-1 ćw. XX w. (klasztorze pozostawiono tylko obrazy ołtarzowe, kilka rzeźb i witraże z 1924 roku) i nadano mu współczesną estetykę. W 1995 r. przy kościele erygowano Rektorat pw. św. Katarzyny; zamieniony w 2009 r. na parafię. Od 1999 r. założenie jest sukcesywnie remontowane i rozbudowane (o nowe skrzydło pd.-wsch., domy gościnny i formacyjny). Równocześnie prowadzone są w nim prace restauratorskie przy wyposażeniu i wystroju.

Opis

Klasztor Bernardynek w Świętej Katarzynie jest położony u stóp góry Łysicy, wzdłuż ul. Kieleckiej, wśród lasów. Zajmuje pd.-zach. część dużego terenu o kształcie nieregularnego wieloboku, obwiedzionego wysokim murem. Składa się z pozbawionej cech stylowej części klauzurowej i części plebańskiej, które sąsiadują z gruntami ornymi, sadem i ogrodem warzywnym. W pierwszej części wznosi się kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, piętrowy klasztor, budynki gospodarcze i ogród kwiatowy. W drugiej znajduje się drewniana kapelania z 4 ćw. XIX w., współczesne domy: formacyjny i gościnny. Świątynia jest budowlą jednonawową o krótkim, wyodrębnionym prezbiterium, z zakrystią od pn. i z kwadratową, czterokondygnacyjną wieżą od zachodu. Wystawiono ją z kamienia i cegły, obustronnie otynkowano i nakryto dachem dwuspadowym z wieżową sygnaturką, a wieżę hełmem o wygiętych połaciach. Elewacje ma skromne, rozczłonkowane szkarpami i ciągiem prostokątnych otworów okiennych, zakończonych półkoliście. Nieco bardziej urozmaicone są wyższe partie wieży artykułowane kwadratowymi płycinami, blendami i otworami okiennymi, zamkniętymi półkoliście, wydatnym gzymsem koronującym i wyłamanym na osi łukiem odcinkowym. Wejście do kościoła akcentuję kamienny portal z ok. 1633 roku. Wnętrze nawy nakryte jest płaskim stropem, a zakrystia sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wśród skromnego wyposażenia świątyni wyróżniają się trzy „marmurowe” epitafia z XVII-XIX w. (nieustalone warsztaty chęcińskie i kieleckie), srebrna „sukienka” z k. XVII w. na współczesnym obrazie Matki Bożej z Dzieciątkiem i Stacje Drogi Krzyżowej z 1958 r. (aut. Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej). Dwukondygnacyjne zabudowania klasztorne składają się z frontowego, kwadratowego dziedzińca krużgankowego i trzech skrzydeł mieszkalnych objętych klauzurom o planie zbliżonym do litery „U”, oddzielonych od pn. elewacji kościoła niewielkim wirydarzem. Budynki wystawiono z kamienia i cegły, obustronnie otynkowano i nakryto dachami dwuspadowymi. Elewacje mają rozczłonkowane ciągiem otworów okiennych i szkarp. W dziedzińcu frontowym wejścia akcentują trzy kamienne portale z 1633 roku. W klasztornych wnętrzach dostrzec można oryginalne sklepienia kolebkowo-krzyżowe i kolebkowe, a także nieliczny detal kamienny, m.in. późnogotycki portal z 4 ćw. XV wieku. Ponadto zachowało się w nich cenne wyposażenie i wystrój z XV-1 poł. XX w.: na dziedzińcu- późnogotycka kamienna rzeźba św. Katarzyny Aleksandryjskiej z 1 poł. XVI w., kamienna Grupa Ukrzyżowana ze śś. Franciszkiem i Bernardem ze Sieny z 1 poł. XVI w. i witraże ze śś. Franciszkiem i Klarą z 1924 r. (aut. pracowni Franciszka Białkowskiego), a za klauzurą- późnogotycka drewniana rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem z 1 ćw. XV w., krucyfiks z 1 poł. XVI w., włoski obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem 4 ćw. XVI- 1 ćw. XVII wieku.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, PT NID w Kielcach, 19-06-2021 r.