Zabytek wyróżnia się:

• nowatorską koncepcją funkcjonalno-komunikacyjną wykorzystującą ukształtowanie terenu z gruzu, uwzględniającą potrzeby społeczne tj. niezbędne dla mieszkańców placówki – szkoły, przedszkola, żłobki, domy kultury, obiekty usługowe, pomocnicze,
• kompozycją przestrzenną urozmaiconą zielenią i małą architekturą,
• kameralnością uzyskaną mimo dużej skali założenia,
• rozwiązaniami architektonicznymi, m.in. zachowanymi w wielu budynkach mieszkalnych unikalnymi na skalę miasta tzw. oknami „H” (okna trójdzielne z wąskim wewnętrznym skrzydłem dwupodziałowym).

Historia obiektu

Muranów Południowy powstał w latach 1949-56 jako pierwsze z kompleksu osiedli muranowskich, wznoszonych etapami na gruzach dawnej Dzielnicy Północnej, zlokalizowanej w centrum Warszawy. Najwcześniejsze plany odbudowy obszaru w innym niż wcześniej kształcie - modernistycznego osiedla mieszkaniowego, opracowane zostały w trakcie okupacji. Kolejne niezrealizowane koncepcje powstawały po wojnie. Jedną z nich była koncepcja przygotowana w 1946 r. przez zespół architektów z Wydziału Urbanistyki Biura Odbudowy Stolicy (BOS): Eugeniusza Wierzbickiego, Jerzego Mokrzyńskiego i Wacława Kłyszewskiego tzw. „Tygrysy”.

Muranów Południowy zaprojektował znany przedwojenny architekt Bohdan Lachert (1900-1987) z zespołem. Projekty budowy domów przygotowało Centralne Biuro Projektów i Studiów Budownictwa Osiedlowego Zakładu Osiedli Robotniczych (ZOR), a w kolejnych latach również Miastoprojekt Stolica Przedsiębiorstwo Projektowe Budownictwa Miejskiego. W pracach projektowych uczestniczyli specjaliści wielu branż. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim: Zygmunta Kleyffa, Irminę Ignaczakową, Eleonorę Shahrokshahi (Shahtokshahi?), Halinę Ernst-Zielniewską, studentów i techników – Henryka Dąbrowskiego, Wacława Eytnera, Marię Hausmanową, Stanisława i Zofię Jabłonków, Alicję Lewandowską, Jadwigę Nekanda-Trepkę, Stanisława Tobolczyka i Marię Wahrenową. Ponadto projekty realizowali: Tadeusz Mrówczyński, Krzysztof i Rudolf Lachert, Wincenty Szober, Janusz Stępkowski, Danuta Szafnicka. Zespołem rzeźbiarskim kierował artysta Franciszek Strynkiewicz. Prace budowlane realizowało głównie Zjednoczenie Budownictwa Miejskiego Muranów.

Ideę założenia cechowało wzniesienie zespołu budynków o modernistycznej stylistyce, sytuowanych w luźnej zabudowie z jednocześnie zaprojektowanym układem przestrzennym, zielenią i małą architekturą, co urzeczywistniało zasady sformułowane dla przedwojennego osiedla społecznego czy miasta-ogrodu. Rozpoczęcie budowy eksperymentalnego osiedla na ruinach i z gruzów getta związane było z pierwszym etapem odbudowy stolicy przypadającym na 1949 r. Wkrótce po tej dacie zgodnie z wytycznymi przyjętymi na Krajowej Radzie Architektów w architekturze zapanował socrealizm (1949-1956) i plany zmodyfikowano. Stworzenie nowej dzielnicy w centrum – w miejscu tak symbolicznym – musiało uwzględniać czynnik ideologiczny. Wykreowano nową przestrzeń, ukształtowano nowy wizerunek stolicy rodzącego się PRL-u. Oprócz upamiętnienia poległych Żydów budowa osiedla stała się propagandową inwestycją państwa uwzględniającą potrzeby społeczne (urzeczywistnienie doktrynalnego postulatu wprowadzenia ludzi pracy do centrum) i urbanistyczne. Po narzuceniu doktryny socrealizmu nastąpiło zagęszczenie zabudowy obszaru od strony północnej oraz zmiana wyglądu elewacji budynków, co poprawiło właściwości termiczne ścian. Elewacje pierwotnie o  chropowatej fakturze mielonego gruzu zostały otynkowane i otrzymały historyzujący kostium: balkony o zdobionych tralkach, stiukowe ornamenty, szablonowe dekoracje malarskie, attyki.

Prace budowlane na obszarze Muranowa Południowego realizowano w kilku etapach. Rozpoczęły się od porządkowania dawnego getta od strony południowej, w bezpośrednim sąsiedztwie Trasy W-Z (1949-51). Zniwelowanie terenu bez wywożenia gruzu oraz posadowienie zabudowy na usypanych wzniesieniach spowodowało malownicze ukształtowanie osiedla. Część domów znalazła się powyżej przedwojennego poziomu dróg. Układ ulic uległ ograniczonym zmianom, powstał z wykorzystaniem ich historycznego przebiegu ze względu na zachowanie pod ziemią infrastruktury miejskiej.  Główne arterie utworzyły szkielet układu urbanistycznego i scalały komunikacyjnie nową dzielnicę z południową i północą częścią miasta (ul. Nowomarszałkowska, późniejsza Nowotki; ul. J. Marchlewskiego, odcinek Trasy N-S oraz ul. Leszno, część  Trasy W-Z,  al. gen. R. Świerczewskiego). Niektóre spośród wewnętrznych dawnych dróg zmieniło swój wcześniejszy przebieg lub zostało wydłużonych np. ulica Karmelicka, inne przestały istnieć np. ulica Mylna.

Na całym obszarze Muranowa Południowego wzniesiono powtarzalne typologicznie domy mieszkalne w różnych wariantach: punktowce i galeriowce (1949-50) oraz klatkowce (1949-1952). Najpóźniej powstały monumentalne sockamienice na styku Trasy N-S i W-Z. W związku z odbudową placu Bankowego w innym niż przed wojną kształcie obok pałacu Mostowskich do 1955 r. zbudowano dwa długie monumentalne budynki zwane „bramą na Muranów” z kinem w przyziemiu. Pomiędzy zabudową mieszkalną wprowadzono obiekty użyteczności publicznej: szkoły, przedszkola, żłobki. Integralnymi elementami założenia była mała architektura: murki oporowe, schody prowadzące na skarpy i tarasy, ławki oraz specjalnie dobrana zieleń: drzewa, krzewy i rabaty kwiatowe.   Ostateczny kształt osiedle otrzymało w 1956 r. Zamieszkało tu 25 tysięcy osób.

Po 1960 r. na terenie Muranowa Południowego nastąpiły ograniczone zmiany: w kilku miejscach wprowadzono zabudowę kubaturową, a dwie arterie komunikacyjne zostały poszerzone. Trasa W-Z dopiero wówczas otrzymała oprawę w postaci pasów zieleni, skwerów i skarp na dalszych odcinkach, a na odcinku muranowskim inne rozwiązanie w rejonie budynku Rady Narodowej Dzielnicy Wola (dziś Urzędu Gminy Dzielnicy Wola). Ze względu na poszerzenie ulicy powiązane z likwidacją przedwojennych torów tramwajowych i ułożeniem nowych w nocy z 30 listopada na 1 grudnia 1962 r. przesunięto o 21 metrów kościół Najświętszej Maryi Panny. W 1964 r. przy szerokiej Trasie N-S obecnej al. Jana Pawła II powstały pierwsze pawilony handlowo-usługowe, około 2008 r. wymienione na nowocześniejsze. Zagęszczenie zabudowy pojawiło się dopiero po okresie transformacji ustrojowej w latach 90. XX w. W miejscu dawnych reprezentacyjnych schodów z tarasem i zlokalizowaną na nim fontanną ozdobioną rzeźbami czterech żab wzniesiono pawilon handlowy (fontanna znajduje się w bliskiej lokalizacji).  W 2019 r. upamiętniono miejsce ukrycia dokumentów Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego tzw. Archiwum Ringelbluma.

Opis obiektu

Muranów Południowy jest obecnie położony w granicach dwóch dzielnic: Śródmieścia i Woli. Zajmuje rozległy prostokątny teren (ok. 57 ha) i stanowi element większego założenia urbanistycznego. Składa się z dwóch części stanowiących całość, spiętych główną arterią komunikacyjną – al. Jana Pawła II. Ramy obszaru tworzą ulice: al. „Solidarności”, al. gen. W. Andersa, ul. Nowolipie, ul. L. Zamenhofa, ul. Dzielna, ul. J. Bellottiego, ul. Wolność, ul. Żytnia, ul. Żelazna (do skrzyżowania z al. „Solidarności”). Ograniczona skala współczesnych ingerencji w tkankę osiedla nie spowodowała w jego strukturze przestrzennej daleko idących zmian. Kompozycja osiedla, wykorzystującą zróżnicowaną i wielopoziomową rzeźbę terenu, jest nadal czytelna. Zachowane są zasadnicze podziały zabudowy blokowej, relacje przestrzenne między budynkami, widoczne osie widokowo-kompozycyjne definiowane jednoznacznie w najbardziej reprezentatywnych miejscach prześwitami bramnymi zabudowy oraz kameralne wnętrza urbanistyczne wypełnione zielenią i spójną z zabudową małą architekturą. W strukturę osiedla adaptowano zachowane historyczne „ostańce”, z których kościoły stanowią lokalne dominanty przestrzenne/wysokościowe.

Układ przestrzenny osiedla opiera się na regularnym szachownicowym podziale terenu na bloki zabudowy wewnętrznie rozdzielone komunikacją o różnej formie i randze. Układy blokowe wyodrębniono przez zabudowę niższą i wyższą: długie domy obok 4-5 kondygnacyjnych budynków i wyższe liczące 6-8 kondygnacji, usytuowane głównie wzdłuż ciągów komunikacyjnych. Domy ustawione wewnątrz układów, w pewnej odległości od siebie, rozrzucone są tak, że gwarantują wspólną przestrzeń wśród zieleni podwórek, nadając jej kameralnego charakteru. Szczególnie wyróżniają się punktowce zlokalizowane w układach półotwartych (zabudowa „gniazdowa”). Taki sposób sytuowania i stopień intensywności zabudowy różni okres powojenny od przedwojennego, kiedy ta część miasta charakteryzowała się dużą gęstością domów o podwórkach studniach.

W układzie kompozycyjnym osiedla ważną rolę pełnią liczne dłuższe i krótsze osie, które łączą widokowo różne przestrzenie. Jedną z ważniejszych jest oś kompozycyjna przy pałacu Działyńskich wiążąca ten obiekt z owalnym placem (zw. Rynkiem Muranowskim) i odpowiadającym mu kształtem budynkiem o arkadowej kolumnadzie podcieni. Rozwiązanie nawiązuje do watykańskiego placu św. Piotra. Rolę bazyliki pełni tu pałac, który ujmują po bokach dwa inne budynki niczym kolumnady Berniniego. Oś skierowana ku północy łączy się prostopadle z drugą poprowadzoną w stronę Liceum im. Księcia Józefa Poniatowskiego. Szkołę zaprojektowano na wzór dworu staropolskiego z bocznymi skrzydłami/oficynami, którymi w założeniach miały być rozstawione po bokach niższe pawilony/domy rzemieślnicze. Do dziś ocalał tylko jeden z nich. Istotną osią widokową jest oś wyprowadzona przed reprezentacyjnie uformowanym wejściem na teren osiedla od strony wschodniej, przy pałacu Mostowskich. Sięga od niewielkiego dziedzińca przy jednym z budynków, przechodząc przez arkadę pełniącą funkcję tzw. „bramy na Muranów”, aż do ul. Długiej.  

W skład układu urbanistycznego Muranowa Południowego wchodzi zespół budowlany, złożony łącznie ze 148 powojennych budynków: 68 w części śródmiejskiej, 80 w wolskiej. Zespół tworzą domy o różnych funkcjach i gabarytach, łączące stylistykę modernizmu (proste bryły o horyzontalnych podziałach elewacji) z wystrojem w duchu socrealizmu inspirowanego klasycyzmem i barokiem (boniowane partery, tympanony, sgraffito, szablonowe dekoracje malarskie). Budynki mają najczęściej zwarte bryły, liczą od 1 do 5 kondygnacji, niektóre wieloskrzydłowe są wyższe i liczą od 5 do 8 kondygnacji. Zabudowa zespołu jest powtarzalna typologicznie: klatkowce – w różnych typach i wariantach (łącznie 88),  punktowce (24)  i galeriowce (11). Tylko niektóre z budynków zaprojektowano indywidualnie. W najstarszej części Muranowa, w rejonie ul. Karmelickiej czy Nowolipia, kameralne wnętrza wypełniają punktowce o charakterystycznych świetlikach klatki schodowej, umieszczonych w niskim dachu. W punktowcach, klatkowcach i galeriowcach zastosowane są tzw. okna „H” powstałe wg oryginalnego projektu Lacherta (okna trójdzielne z wąskim wewnętrznym skrzydłem dwupodziałowym). Wzdłuż głównych przelotowych arterii sytuowana jest zabudowa wyższa, monumentalna, nadająca założeniu wielkomiejski rozmach. Akcentami narożników al. „Solidarności”, Jana Pawła II są tzw. sockamienice – domy o funkcjach mieszkalnych z usługami w parterze. Otrzymały bogaty detal architektoniczny zaczerpnięty z architektury historycznej. Oryginalny charakter zyskała obudowa pierzei od strony Trasy W-Z. Długi blok mieszkalny z kinem „Muranów” ma ogromny taras z wolno stojącymi kolumnami, schodami oraz wspomnianą monumentalną bramą w postaci łuku triumfalnego prowadzącą w głąb osiedla. Odpowiednikiem wejścia na teren osiedla od strony zachodniej jest zaś budynek przy ul. Smoczej z ulokowaną pod schodami kondygnacją handlową i gigantyczną bramą w układzie serliany na tarasie.

Współtworzące zespół obiekty użyteczności publicznej (szkoły, przedszkola, żłobki, dom kultury) oraz pomocnicze (kotłownie, stacje transformatorowe i inne) w większości zaprojektowano jako wolnostojące, parterowe lub piętrowe. Typowe przedszkola opracowano w nawiązaniu do funkcjonalizmu i socrealizmu stosując duże przeszklone wklęsłe portyki kolumnowe i loggie w elewacjach.

Do charakterystycznych elementów zastosowanych w architekturze Muranowa Południowego, spójnych z nią stylistycznie, należą tarasy i umożliwiające komunikację monumentalne schody czy mniejsze schodki posadowione na gruzobetonowych skarpach, bramy z przejazdami i łuki bramne.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny

Autor noty: oprac. Ewa Popławska-Bukało, NID Dział Ekspertyz i Analiz Zabytków, 4-03-2024 r.