Jego twórcą jest prawdopodobnie architekt Jan Catenazzi. Świątynia w Żerkowie należy do skromniejszych realizacji tego architekta, który jest twórcą m.in. kościoła i kolegium jezuitów w Poznaniu, fary w Lesznie, kościoła w Starym Białczu w pow. kościańskim (1696 r.) oraz w Woźnikach w pow. grodziskim (ok. 1710 r.).

Historia

Najstarsza wzmianka o Żerkowie - wsi targowej pochodzi z 1257 r. Korzystne położenie na tranzytowym szlaku z Torunia do Wrocławia umożliwiły jej rozwój. Przed 1283 r. Żerków otrzymał prawa miejskie. Żerków jako osada targowa zachował wrzecionowaty plac pośrodku i układ południkowy głównych dróg. Po zachodniej stronie szlaku usytuowany był kościół parafialny pw. św. Mikołaja, istniejący do 1864 r. Po południowo-wschodniej stronie ulokowana została posiadłość właścicieli miasta. Nieopodal której w l. 1388-90 wzniesiono kościół parafialny pw. św. Stanisława. Prawdopodobnie już wtedy powstała droga prowadząca na wzgórze do kościoła, obecna ul. Kościelna. Po pożarze miasta w 1861 r., dokonano regulacji układu miasta, zachowując główny układ dróg oraz wydzielając z wewnętrznego wrzecionowatego placu - czworokątny rynek. Żerków był kolejno własnością Zarembów, Roszkowskich, Sapiehów i Mycielskich oraz Radomickach. Na pocz. XVII w. (l. 1600-10) wzniesiono nowy kościół staraniem dziedzica Żerkowa Andrzeja Roszkowskiego. Do niego prawdopodobnie dostawiono renesansową kaplicę grobową. Obecny kościół wzniesiono w miejscu poprzedniego w l. 1717-18 z fundacji wojewody inowrocławskiego i generała wielkopolskiego Macieja Radomickiego oraz jego żony Ludwiki. Do świątyni włączono istniejącą kaplicę Roszkowskich. Wg Eugeniusza Linette twórcą kościoła był architekt pochodzenia szwajcarskiego Jan Catenazzi.

Opis

Kościół w Żerkowie pw. św. Stanisława usytuowany jest wzniesieniu na południowo-wschodnim skraju miasta. Nieopodal usytuowana była rezydencja właścicieli miasta, obecnie nieistniejąca. Zniszczony pałac ostatecznie rozebrano w l. 1941-42. Wokół świątyni znajduje się dawny cmentarz ogrodzony ceglanym murem z wnękami. Przy murze postawiono neogotycką, murowaną, arkadową dzwonnicę. Nieopodal kościoła wzniesiono w XIX w. plebanię, którą otoczono ogrodem.

Kościół orientowany, murowany z cegły, tynkowany, jednonawowy, czteroprzęsłowy na planie prostokąta, od wschodu zamknięty półkolistą apsydą prezbiterialną. Od zachodu przylega kwadratowa kruchta. Przy prezbiterium od północy usytuowano zakrystię. Od północy do nawy przylega kaplica Matki Boskiej na rzucie ośmioboku, a od południa niewielka wieloboczna kruchta. Bryła świątyni zwarta, z nawą nakrytą wysokim, dwuspadowym dachem. Kaplica z dachem o formie spłaszczonej kopuły. Elewacje kościoła otynkowane, rozczłonkowane pilastrami, z oknami zamkniętymi półkoliście umieszczonymi w płycinach. Ponad kapitelami pilastrów umieszczono dekoracyjne muszle. Elewacja zachodnia trójkondygnacyjna, podzielona pilastrami i belkowaniem, z dużym oknem w bogatym obramieniu na osi, zwieńczona szczytem z prześwitem o silnie gierownym belkowaniu ujętym wolutowymi spływami i wazonami. Wejście do kościoła od zachodu. Ściany wnętrza kościoła podzielone zostały zdwojonymi pilastrami o kompozytowych kapitelach, dźwigającymi wyłamujące się belkowanie. Nawa nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, dzielonym gurtami. Między nawą a prezbiterium półkoliście zamknięty łuk tęczowy. Kaplica Matki Boskiej otwarta do nawy półkoliście zamkniętą arkadą. Od zachodu chór muzyczny z kartuszem herbowym Macieja Radomickiego. Sklepienie prezbiterium, łuk tęczowy, obramienia okien, chór muzyczny oraz pola przy arkadach i nad wejściem do kaplicy ozdobione zostały późnobarokową dekoracją sztukatorską z okresu budowy kościoła. Obejmuje on motyw akantu, girlandy kwiatowe, putta, ptaki, muszle i panoplia. W prezbiterium zachowały się malowidła ze scenami z życia św. Wojciecha oraz przedstawienia zapewne fundatorów Macieja i Ludwiki Radomickach. Z pierwotnego wyposażenia kościoła zachowały się m. in. ołtarz główny i dwa boczne z 1 ćw. XVIII w. Najstarszym elementem kościoła jest kaplica grobowa Roszkowskich. Najbardziej okazałą wśród ośmiobocznych kaplic w Wielkopolsce jest grobowa kaplica Opalińskich w pobliskim Radlinie. Kopią tego obiektu jest powstała w 1598 r. kaplica w Środzie Wlkp. Żerkowska kaplica w pewnym uproszczeniu kopiuje te dwie wcześniejsze. Jej mury opięte są na zewnątrz lizenami, a nakrywa ją spłaszczona kopuła bez latarni. Wnętrze bez dekoracji z ustawionymi przy ścianach wczesnobarokowymi nagrobkami Jana (zm. 1613 r.) i Andrzeja (zm. 1615 r. Roszkowskich, z leżącymi figurami zmarłych.

Zabytek dostępny z zewnątrz. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej parafii i archidiecezji poznańskiej: www.archpoznan.pl

oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 30-10-2015 r.