Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

wieża bramna - Zabytek.pl

wieża bramna


architektura obronna pocz. XVII w. Zbąszyń

Adres
Zbąszyń

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. nowotomyski, gm. Zbąszyń - miasto

Pozostałości obronno - reprezentacyjnego założenia typu „palazzo in fortezza” z XVII- XVIII wieku w Zbąszyniu zaliczyć należy do unikatowych obiektów zabytkowych ważnych dla regionu.

Przepiękne krajobrazowo założenie usytuowane pomiędzy jeziorem Błędno a rzeką Obrą jest jedynym z najcenniejszych i najlepiej zachowanych tego typu zespołów w Wielkopolsce. W krajobrazie zachowały się bastionowe- ziemne elementy fortyfikacji typu staro-holenderskiego (z 3 ćw. XVI w. -I poł. XVIII w.) otoczone fosą. Założenie obejmuje obecnie rozległy teren 5 hektarowego parku, wieżę bramną z 1627 r. (ob. muzeum) oraz browar (ob. hotel i restauracja).

Historia

Źródłowo potwierdzone wiadomości na temat istnienia grodu zbąszyńskiego (na miejscu, którego powstała twierdza) pochodzą z 1231 r. Jego geneza jest jednak starsza i sięga X wieku. Gród zbąszyński założony został w miejscu przeprawy przez Obrę głównego traktu łączącego Poznań z Łużycami. W 1 pol. XIII wieku pełnił ważne funkcje obronne, handlowe oraz jako gród kasztelański administracyjno-sądowe. Nie zachowały się żadne materiały, wg których możliwa byłaby rekonstrukcja wyglądu grodu z okresu średniowiecza. O nim samym wiadomo jedynie, że w 1243 r. odbudowany został przez Przemysława I, po zniszczeniach, jakim uległ podczas walk z Bolesławem Rogatką. W 1393 r. gród, dotychczas będący własnością królewską i książęcą, przechodzi w posiadanie prywatne drogą zamiany. Władysław Jagiełło nadał go wraz z Kębłowem w zamian za zamek w Inowłodziu Janowi Niemirze i Abrahamowi z rodu Głowaczów herbu Nalęcz. Od nazwy otrzymanego miasta rodzina ta przejęła nazwisko Zbąskich. Zapewne w związku ze zmianą funkcji grodu zamek został przebudowany albo na nowo wzniesiony jako siedziba Zbąskich (l. 1560-1577), później Cieświckich herbu Wieniawa. Z rodziną Zbąskich łączą się początki budowy nowożytnej twierdzy w miejscu średniowiecznego grodu. Projekt rozbudowy zamku i rozpoczęcie prac, wg tablicy inskrypcyjnej umieszczonej na wieży wjazdowej, należy wiązać z Abrahamem Zbąskim (zm. 1597 r.), ostatnim przedstawicielem rodziny. Realizacja zamierzenia przypada jego wnukowi Abrahamowi Ciświckiemu w 1 ćw. XVII w. Wówczas powstała regularna forteca typu holenderskiego. Ciświccy władali zamkiem, nie licząc epizodu jego odsprzedania Tuszynskiemu ok. 1641 r., do schyłku XVII w. Po przejęciu zobowiązań od ostatniego dziedzica z rodziny Cieświckich w 1700 r. właścicielem rezydencji został Damian Garczyński. W rękach Garczyńskich forteca pozostała do 1848 r. Tadeusz Garczyński, szambelan dworu pruskiego, sprzedał majątek hrabiemu Pourtales-Gorgier. W 1855 r. zakupił go hrabia Julian von Lippe-Biesterfeld. Jego syn Ernest sprzedał Zbąszyń w 1898 r. majorowi von Klitzing, który prawdopodobnie w 1907 r. zniszczył ruiny zamku, nakazując sprowadzonemu przez siebie oddziałowi saperów wysadzić je w powietrze, a miejsce po budynku zaorać. W latach 20 XX w. majątek należał do Skorzewskich, natomiast park udostępniany był mieszkańcom. Po 1945 r. ogród zamkowy przekształcono w park miejski, w zachodniej części założenia zlokalizowano ośrodek wypoczynkowy. Wieża wjazdowa w latach 80 XX w. została zaadaptowana na muzeum, a budynek gospodarczy z browarem na hotel z restauracją.

Autorem fortecy i urządzeń obronnych w Zbąszyniu był Abraham Cieświcki. Fortyfikacje zostały ukończone prawdopodobnie za jego życia. Założenie zamkowe powstało na narysie zbliżonym do kwadratu. Była to twierdza typu holenderskiego posiadająca kurtyny i bastiony ziemne, otoczone fosą. Wały posiadały mury oporowe jedynie przy wjeździe. Wały osłaniały założenie od północy, wschodu i południowego-wschodu czyli w miejscach gdzie są one zachowane. Niewiadomo czy istniały umocnienia od strony zachodniej (której naturalną granicę stanowiło jezioro) i na odcinku południowym. Przed wałami, od północy, wschodu i częściowo od południa twierdzę otaczała fosa. Jedyny wjazd na teren fortecy prowadził przez północną bramę. Przed bramą znajdował się rawelin otoczony wodą. Dostęp mógł prowadzić jedynie zwodzonym mostem łączącym zewnętrzny brzeg fosy z wysepką rawelinu. Drugi most zwodzony znajdował się pomiędzy rawelinem a murowaną bramą twierdzy wzniesioną przy zewnętrznej stronie wału. Obronna wieża wjazdowa, poprzedzona była do 2 poł. XIX w. krytym przejazdem i murowaną bramą. W obrębie twierdzy, naprzeciw bramy, położony pośrodku zespołu znajdował sie murowany, piętrowy zamek, założony na planie litery „L”. Zamek, zaakcentowany wieżą, rozbudowywany w XIV i 1 poł. XVII w. z wykorzystaniem starszego gotyckiego budynku, odremontowany w XVIII w., został zniszczony i rozebrany w 1908 r. Istniejące obok zamku regularne założenie ogrodowe tzw. ogród włoski jest obecnie częściowo zachowane.

Opis

Założenie zamkowe, położone w centrum Zbąszyna pomiędzy rzeką Obrą a jeziorem Błędno, usytuowane jest ok. 400 m od rynku miasta. Rozdziela je rozległa łąka, która częściowo została zagospodarowana na parking i targowisko. Północna cześć założenia graniczy z zabudową mieszkaniową dawnego przedmieścia wykształconego w XVIII w., skupioną obecnie wokół ul. Basztowej i Garczyńskiego. Założenie w kształcie prostokątnym (o boku ok. 250-300 m) obejmuje obszar ok. 10 ha, jednym bokiem graniczy bezpośrednio z brzegiem jeziora, natomiast z pozostałych trzech stron otoczony jest wałami ziemnymi z bastionami oraz fosą. W obwałowaniach ziemnych założenia od strony: południowo-wschodniej, północno-wschodniej i częściowo od północno-zachodniej zachowały sie zarysy bastionów o czołach ostrołukowych. Wał kurtynowy od wschodu, częściowo zniwelowany, najbardziej zniszczony jest w części środkowej i północnej. Woda w fosie opływającej wały, zasilana wodą z rzeki Obry, po opłynięciu fortecy wpływała do jeziora. Najszersza od strony północnej bramy wjazdowej, na pozostałych odcinkach została częściowo zasypana. Z obiektów dawnej twierdzy zachowała się obronna wieża wjazdowa, budynek gospodarczy z browarem oraz park.

Wieża wjazdowa usytuowana pośrodku wału północnego wzniesiona została przez Abrahama Zbąskiego w 3 ćw. XVI w. a ukończona w 1627 r. przez Abrahama Cieświckiego. Remontowana w 1806 r., pierwotnie poprzedzona była krytym przejazdem i murowaną bramą (zniszczonymi w 2 poł. XIX w) oraz rawelinem otoczonym fosą. Po obu stronach wieży wał wzmocniony jest murami oporowymi, z których wschodni, wewnętrzny fragment muru pochodzący z 3 ćw. XVI w. posiada piwnicę sklepioną kolebkowo. Pozostałe mury pochodzą z XIX w. W zachodniej części wału znajdują sie trzy kazamaty sklepione kolebkowo. Późnorenesansowa wieża jest budynkiem trzykondygnacyjnym, murowanym, otynkowanym wzniesionym na planie kwadratu. Nakryta jest dachem namiotowym z ośmioboczną wieżyczka, która tworzy kopulasty hełm z arkadowymi prześwitami z chorągiewką z monogramami - „S.G.1806”, „H.K.1916”. Pierwsza kondygnacja mieści przelot o dwóch lekko spłaszczonych arkadach, pomiędzy którymi znajduje sie sklepienie kolebkowe. Przed wieżą znajduje sie zrekonstruowana brama wjazdowa.

Budynek gospodarczy z browarem znajduje się w północno-zachodniej części twierdzy. Wybudowany został w 1 poł. XIX w. na planie prostokąta. Parterowy budynek na wysokiej podmurówce został zbudowany z cegły, otynkowany, nakryty dachem naczółkowym. Przy północnej elewacji znajduje się, usytuowany poprzecznie do niego budynek dawnego browaru. Browar powstał w XVIII w., jest budynkiem murowanym, oszkarpowanym od strony północnej, wschodniej i zachodniej. Na uwagę zasługuje sala z zachowanymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami.

Park. Pierwotnie w obrębie twierdzy znajdował sie ogród włoski z gankiem i fontannami. Obecnie zachowany fragment założenia regularnego pochodzi z XVIII w. Centralną kompozycję założenia stanowi wydłużony na osi północ-południe półkoliście zamknięty układ uformowany przez szpaler grabowy, od zachodu podwójny, z pomnikową lipą pośrodku. Część regularna otoczona jest parkiem krajobrazowym ze starodrzewem oraz od strony zachodniej sadem, na terenie, którego znajdują się luźno rozplanowane domki campingowe.

Założenie ogólnodostępne.

oprac. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu, 16-11-2015 r.

Rodzaj: architektura obronna

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BL.42340, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BL.8274