Pozostaje jedną z najznakomitszych fundacji książęcych Bolesława Wstydliwego, zrealizowanych zapewne przy znaczącym wsparciu matki Grzymisławy i siostry Salomei. Kościół jest typowym przykładem świątyni klasztornej zakonu żebrzącego, który na ówczesnym dworze książęcym zyskał olbrzymie wpływy. Oczywiście skromna architektura i dekoracja kościoła odpowiadała zaleceniom ubóstwa św. Franciszka i św. Klary, zaś układ przestrzenny wnętrz z wielką salą-nawą dla wiernych, oddzieloną lektorium od chóru zakonnego-prezbiterium określał kaznodziejski charakter zakonu.

Historia

Klasztor z kościołem pw. św. Jana Chrzciciela fundowany był po 1245 roku przez Bolesława Wstydliwego i jego siostrę Salomeę jako klasztorny dla klarysek. W 1257 roku osadzeni tu zostali franciszkanie, a klaryski, zapewne z powodu rosnącego zagrożenia najazdami, przeniesione zostały do podkrakowskiej Skały. Kościół i klasztor wzniesiono w latach 1245-1257. W początkach XV wieku, część zabudowań klasztornych zniszczonych pożarem w 1353 roku, została rozebrana przez kasztelana sandomierskiego Michała Czyżowskiego, który materiał wykorzystał na budujący się zamek w pobliskim Czyżowie. Kościół odnowiony został w 1600 roku staraniem księdza Wacława Łukasiewicza z funduszów panów Janowskiego i dziedzica zawichojskiego Maciejowskiego. W 1628 roku ufundowana została przez dziedzica Opoki Wielkiej Stanisława Opockiego kaplica Matki Boskiej Różańcowej, nieco później powstała kaplica św. Franciszka. Kościół po remoncie poświęcił w 1633 roku biskup sufragan krakowski ksiądz Tomasz Oborski, ale zniszczony został wraz z zawichojskim zamkiem w czasie najazdu szwedzkiego w 1657 roku. Zabudowania w 2. połowie XVIII wieku znacznie podupadły, i mimo przeprowadzonych w początkach XIX wieku napraw, ciągle istniała pilna konieczność restauracji zniszczonej świątyni i zabudowań klasztornych. Remont przeprowadzono dopiero w latach 1840-1841 z pomocą finansową dziedziców okolicznych dóbr. Po kasacie konwentu w 1864 roku i śmierci ostatniego franciszkanina o. Celestyna Adamskiego, od 1902 roku kościołem administrowali księża diecezjalni. Po pożarze w 1944 roku kościół został odnowiony z rekonstrukcją stanu pierwotnego wg projektu arch. Józefa Jamroza.

Opis

Zabudowania klasztorne usytuowane są na południowy wschód od zawichojskiego rynku, przy stromej wiślanej skarpie. Kościół murowany z cegły w tzw. wątku wendyjskim z prostokątną nawą oraz trzyprzęsłowym prezbiterium, pierwotnie chórem zakonnym. Dwa wschodnie przęsła przekryte sklepieniem krzyżowo - żebrowym o żebrach ceglano - kamiennych z połowy XIII wieku. Przęsło zachodnie posiada sklepienie gwiaździste, zapewne wzniesione po zniszczeniu kościoła w 2. połowie XIV wieku. Gurty sklepień spływają na pasiaste, ceglano - kamienne, nadwieszone filary przyścienne o uskokowym przekroju, w większości zrekonstruowane. W ścianie południowej prezbiterium zachowana jest półkoliście przesklepiona piscina oraz gotycka wnęka na sedilia, przesklepiona trzema ostrołukowymi arkadami. Na ścianach tęczy oraz murach bocznych ścian nawy obok widoczne są ślady pierwotnego lektorium. We wschodniej ścianie prezbiterium zachowało się silnie zniszczone renesansowe sakramentarium, ujęte w półkolumienki, wykonane w 1542 roku przez Szymona Pencza. Na ścianie północnej widoczne są fragmenty słabo czytelnej polichromii figuralnej, zapewne z XV/XVI wieku, z postacią zapewne zakonnicy i heraldycznym orłem. Na ścianach nawy zwracają uwagę wmurowane wczesnobarokowe, marmurowe nagrobki zmarłej w 1632 roku Zofii z Bobrka Słupeckiej starościny zawichojskiej, z płytą z leżącą postacią zmarłej oraz kartuszami w zwieńczeniu z herbami. Po przeciwnej stronie umieszczono  epitafium zmarłego w 1629 roku Stanisława z Opoki Opockiego i jego żony Anny z Miłoszowa, wystawione w 1672 roku przez ich syna Piotra, kasztelana wiślickiego, z płaskorzeźbioną półpostacią szlachcica klęczącego przed św. Franciszkiem w zwieńczeniu. Budynki klasztorne pochodzą z połowy XIII wieku, były wielokrotnie przebudowywane, w 1412 roku w znacznej części rozebrane przez kasztelana sandomierskiego Michała z Czyżowa z przeznaczeniem materiału na budowę zamku w rodowym Czyżowie. Zachowana została część wschodniego skrzydła z kapitularzem, dostępnym z krużganków przez uskokowy portal, odbudowana i rozbudowana po zniszczeniach wojennych według projektu arch. Kazimierza Skórewicza. Budynek klasztorny zajmowany po remoncie przez Zgromadzenie Sióstr Świętej Jadwigi Królowej Służebnic Chrystusa Obecnego.

Zabudowania klasztorne niedostępne - funkcje mieszkalne, wnętrze kościoła dostępne za zgodą księdza Rektora.

Oprac. Jerzy Zub, 15.12.2014 r.

Bibliografia

• Łuszczkiewicz W., Architektura najdawniejszych kościołów franciszkańskich w Polsce. Przyczynek do historyi gotycyzmu (w:) Sprawozdania komisyi do badania histotyi sztuki w Polsce, t. IV, 1901, s. 139-81.
• Wiśniewski J., Dekanat sandomierski, Radom 1915.
• Jamroz J. S., Kościół pofranciszkański w Zawichoście (w:) Biuletyn Historii Sztuki, t. X/3/4, Warszawa 1948, s. 185-230.
• Pencakowski P., Sanktuaria minoryckie w Zawichoście i Nowym Korczynie. Dwie fundacje związane z księciem Bolesławem Wstydliwym i jego rodziną (w:) Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XXXV/2, Warszawa 1992, s. 119-43.
• Zub J., Klasztor pofranciszkański w Zawichoście w świetle ostatnich badań (w:) Zeszyty Sandomierskie, nr 18, Sandomierz 2004, s. 28-36.