Jego niezwykłość dostrzec dopiero można dostrzec po wejściu do podziemi, gdzie wyeksponowane są fundamenty okazałej romańskiej świątyni z 2 poł. XI w., zajmującej istotne miejsce w dziejach rodzimej architektury romańskiej.

Historia

Niewiele wiemy na temat początków zawichojskiej świątyni. Wyniki badań archeologicznych z lat 90. XX wieku wskazują, iż już w 2 poł. XI w. wystawiono tutaj okazałą murowaną budowlę na planie krzyża z rozbudowaną częścią wschodnią (jej relikty są w podziemiach obecnego kościoła). Ufundowana została przez Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana; najpewniej oni również osadzili przy niej kolegiatę. W latach 1126-1127 Bolesław Krzywousty przekazał kościół NMP i jego całe uposażenie (w tym dochody z grodu łagowskiego) biskupowi włocławskiemu, o czym wspomina Bulla Eugeniusza z 1148 roku. Przed 1250 r. erygowano przy nim parafię. W 3 ćw. XV w. Jan Długosz opisuje zawichojski kościół NMP jako zbudowany starożytnym sposobem z białego kamienia na rzucie krzyża. W wizytacji z 1637 r. wspominano, iż jedynie prezbiterium miało sklepienie, a w ramionach transeptu umieszczone były kaplicę pw. św. Barbary i św. Anny. W latach 1655-1657 wojska szwedzkie zniszczyły wraz z miastem również świątynię, którą odnawiano bardzo długo, ponieważ dopiero w 1674 r. konsekrowano jej ołtarze. Pomimo tego już przed 1689 r. ponownie była remontowana (dach, sygnaturka). Na początku XVIII w. znowu została uszkodzona przez wojska szwedzkie. Zapewne z powodu braku należytej opieki w 1730 r. część murów świątyni uległa zniszczeniu. Ówczesny jej proboszcz archidiakon zawichojski ks. Cyprian Lange postanowił wznieść na jej miejsce nowy kościół. Wniesiono go w latach 1738-1744 z wykorzystaniem murów dawnego obiektu. Równocześnie zmodernizowano jego wyposażenie. W 1744 r. nowa świątynia i ołtarze zostały uroczyście poświęcone przez bpa Michała Kunickiego. Z nieustalonych powodów już w 1782 r. pojawiły się pęknięcia na sklepieniach nawy. W 1804 r. stan budowli był na tyle zły, iż została zamknięta przez władzę i przeniesiono z niej nabożeństwo do kościoła franciszkańskiego. W 1809 r. została zamieniono przez wojska austriackie na magazyn. W latach 1824-1828 z funduszy wiernych i miejscowi duchownych kościół został odnowiony. W 1914 r. wskutek działań wojennych był jedynie uszkodzony. W czasie kolejnej wojny, 28 lipca 1944 omal nie przestał istnieć - w wyniku pożaru zniszczeniu uległ dach i wyposażenie). Po 1959 r. podjęto się odbudowy świątyni w związku z obchodami 1000. lecia chrztu Polski. W 1987 r. wykonano przy niej gruntowny remont, a w 1992 podczas prac budowlanych w podziemiach Wojciech Koziejowski odkrył fundamenty romańskiej świątyni z 2 poł. XI wieku. W latach 1992-1993 przeprowadzono badania architektonicznie i archeologiczne, po czym zabezpieczono odkrytą budowlę.

Opis

Świątynia par. pw. Wniebowzięcia NMP znajduje się w pd.-wsch. części miasta, na skarpie wiślanej, opadające w kierunku zachodnim. Wystawiona została w centrum dawnego cmentarza, na pn. - zach. od niej znajduje się murowana dzwonnica; cały ten teren jest ogrodzony kamiennym murem z główną bramą w osi kościelnej fasady. Późnobarokowy kościół (o zrębach romańskich) jest budowlą jednonawową, z wyodrębnionym, niskim prezbiterium, zamknięty prosto, do którego przylega od pn. niska, prostokątna zakrystia. Do fasady od zachodu przystawiono na osi niską, prostokątną kruchtę. Świątynię wystawiono z kamienia łamanego, obustronnie tynkując. Nakrywają ją dachy dwuspadowe (nad nawą z wieżową sygnaturką) i pulpitowy (nad zakrystią). Elewacje ma skromne, opracowana jest jedynie fasada korpusu nawowego z trójkątnym szczytem i pilastrami w wielkim porządku oraz front kruchy z płycinami i wydatnym trójkątnym szczytem, w którego polu umieszczono w tondzie płaskorzeźbę MB z Dzieciątkiem z XIX/XX w. i tablicę inskrypcyjną z 1824. Wnętrze nawy rozczłonkowano arkadowymi wnękami ujętymi parami pilastrów, dźwigających wydatne belkowanie. Nakrywa ją płaski strop z podsufitką (w nawie, zakrystii) i sklepienie kolebkowo-krzyżowe (w prezbiterium). Z dawnego wyposażenia kościoła zachowały się jedynie kilka epitafiów i nagrobków, wmurowanych obecnie w mur otaczający świątynię. W podziemiach budowli zachowały się relikty świątyni romańskiej z 2 poł. XII w. wymurowanej z kamiennych ciosów, na planie krzyża z trzema absydami od wschodu.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu z proboszczem.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 29-05-2017 r.