Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół pałacowo-parkowy Dzieduszyckich - Zabytek.pl

zespół pałacowo-parkowy Dzieduszyckich


pałac 1807 - 1829 Zarzecze

Adres
Zarzecze, 1

Lokalizacja
woj. podkarpackie, pow. przeworski, gm. Zarzecze

Zespół pałacowy w Zarzeczu jest unikatowym w skali województwa, i jednym z ciekawszych w skali kraju założeniem rezydencjonalnym, w którego skład wchodzi pałac projektu znanego architekta Piotra Aignera.

Pałac jest jedną z podręcznikowych realizacji rezydencjonalnych w typie pałacu z rotundą. Dopełnieniem rezydencji są budynki jej towarzyszące oraz park angielski o znacznych walorach artystycznych i krajobrazowych. Cały kompleks dopełniają budynki, znajdujące się poza wpisem do rejestru, w których projektowaniu, jak i całego zespołu czynny udział brała Magdalena Morska.

Historia

Właściciele Zarzecza Morscy już pod koniec XVIII w. nawiązali kontakt z Chrystianem Piotrem Aignerem, który już w 1798 r. wykonał pierwsze plany nowego pałacu. Prace nad nowym założeniem rezydencjonalnym powstającym w miejscu założenia o starszej metryce rozpoczęte zostały w 1807 roku. Pałac został wybudowany w l. 1807-1812 wg projektu wspomnianego już Aignera. Połączoną z nim oficynę wybudowano w l. 1810-1813 wg projektu Georga Szustera, który jednocześnie sprawował nadzór nad prowadzonymi pracami. W 1 ćw. XIX w. wybudowano również budynek oranżerii. Po Morskiej Zarzecze przechodzi na własność rodu Dzieduszyckich, który dobra włączyli do Ordynacji Poturzycko-Zarzeckiej w 1893 r. Na pocz. XX w. budynki pałacu i oficyny połączyła secesyjna pergola. Dzieduszyccy władali Zarzeczem do 1946 r. Ostatni ordynat Włodzimierz Dzieduszycki chciał przekazać pałac na rzecz Skarbu Państwa z przeznaczeniem na muzeum, ale jego wola nie została realizowana. Jego majątek został przejęty przez Skarb Państwa z przeznaczeniem na szkołę rolniczą. Szkoła rozpoczęła działalność w 1947 roku. W pałacu utworzono internat żeński, a zajęcia odbywały się w oficynie. Na pocz. l. 50. XX w. przeprowadzono remont kapitalny oranżerii i przystosowano ją na potrzeby stołówki i kuchni szkolnej. W l. 1965-67 na terenie zespołu wybudowano nowy budynek szkoły, a w 1970 oddano do użytkowania internat. Spowodowało to roszady z zagospodarowaniu zabytkowych obiektów. Pałac przestał być użytkowany, a oficynę i oranżerię zaadaptowano na mieszkania dla nauczycieli (l. 70. XX w.). Dopiero w l. 1985-1990 przeprowadzono generalny remont pałacu, z przeznaczeniem na Gminny Ośrodek Kultury. W 2008 r. w pałacu otworzono Muzeum Dzieduszyckich w Zarzeczu.

Opis

Zespół składa się z pałacu i połączonej z nim oficyny oraz budynku oranżerii, otoczonych rozległym parkiem. Zespół założony jest w centralnej części wsi. Od pn. i wschodu ograniczony lokalnymi drogami, od pd. rzeką Mleczką, a od zach. zespołem kościelnym. Pałac zlokalizowany jest w centrum założenia, na skraju skarpy opadającej w kierunku pd. Założony został na osi wsch.-zach., a na wch. od niego, na tej samej osi wybudowano oficynę i oba budynki połączono pergolą. Na pn.-wsch. od pałacu powstała oranżeria składająca się z dwóch budynków postawionych pod kątem względem siebie i połączonych półkolistym murem. Na północ od pałacu wybudowany współczesny budynek szkoły. Instytucja ta częściowo zaadaptowała, częściowo rozbudowała zabytkowe zabudowania folwarczne znajdujące się w pn.-wsch. narożniku założenia (nie wpisane do rejestru).

Pałac powstał w stylu romantycznym łączącym w sobie elementy neogotyckie i klascycyzujące. Wybudowany na planie prostokąta z ryzalitem w pn.-zach. narożniku i z dużą rotundą wtopioną w narożnik pd.-zach. Do korpusu pałacu, od wsch. wzdłuż pd. ściany dobudowano węższe od niego, prostokątne skrzydło oraz klatkę schodową. Na przedłużeniu tego skrzydła powstała pergola łącząca pałac i oficynę. Horyzontalna bryła budynku została zdominowana przez wysoką i masywną rotundę. Korpus przekryty został dachem wielospadowy, rotunda stożkowym, stopniowym, nad skrzydłem wsch. dach dwuspadowy, nad klatką pulpitowy, a nad pergolą zastosowano dach o przekroju łuku odcinkowego. Najbardziej reprezentatywna jest pozbawiona wejścia elewacja pd. W jej zach. cz. znajduje się rotunda o boniowanej podstawie, na której postawiono monopteros o rzymsko-doryckich kolumnach podtrzymujących belkowanie z tryglifami. Przyziemie korpusu i parter dekorowane boniowaniem, a otwory okienne zostały umieszczone w ostrołukowych lub arkadowych blendach. Elewacje wieńczy wydatny gzyms na konsolkach. Najbardziej reprezentatywnym pomieszczeniem pałacu jest sala na I piętrze rotundy dekorowana wyskokiem klasy artystycznej dekoracją sztukatorską (Fryderyk i Wirgiliusz Bauman) zdobiącą ściany i kopułę przekrywającą wnętrze. Jako jej przykład może posłużyć rozbudowane, plastyczne belkowanie z bukranionem oraz kasetony w kopule z dekoracją floralną. Sztukaterie zdobią także Pokój Wenecki - m.in. faseta o motywach słoneczników czy misternie wykonane konsole. Wystrój pałacu dopełniają zabytkowe kominki czy też intarsjowana, taflowa podłoga w rotundzie.

Pergola łącząca pałac z oficyną została postawiona na częściowo zagłębionym łączniku pomiędzy wspomnianymi budynkami (poziom podpiwniczenia/suteryn). Powstała w konstrukcji słupowej. Słupy pn. zostały ozdobione dekoracją w formie stylizowanych, ażurowych kolumn z dużą palmetą u podstawy.

Oficyna jest prostym budynkiem na planie prostokąta, przekrytym czterospadowym dachem. Jej elewacje pokrywa dekoracja pasowa, gzyms międzykondygnacyjny oraz koronujący.

Budowla określana jako oranżeria składa się jak już wspomniano z dwóch osobnych budynków pełniących funkcje mieszkalne. Budynek pd. złożony jest z dwóch brył: pd. piętrowej przekrytej trójpołaciowym dachem oraz z. pn. dwupiętrowej przekrytej dachem dwuspadowym, o kalenicy prostopadłej do niższego dachu. Jego dekorację tworzy dekoracja ramowa części wyższej budynku i piętra części niższej, które dodatkowo ozdobione dekoracją pasową. Od strony zach. prawie na całej długości piętra niższej części znajduje się loggia. Elewacje budynku wieńczy gzyms koronujący. Budynek pn. w bryle podobny do oficyny. Ozdobiony dekoracją ramową, w której część pól wypełnia dekoracja pasowa. W przyziemiu pn. elewacji budynku niski, arkadowy podcień, nad którym loggia. Elewacje zwieńczone gzymsem koronującym. Oba budynki przewiązane murem założonym na łuku. W szczątkowy sposób dekorowany profilowanym gzymsem.

Park założony został na dość dużym obszarze ograniczonym od południa Mleczką, a z pozostałych stron drogami. Jego najważniejszym punktem było wzniesienie z pałacem, któremu w części pn.-zach. odpowiada wzniesienie z kościołem, pierwotnie będące częścią całego założenia. Teren parku opada w kierunku południowym, w tej części znajduje się wtórne boisko oraz parter wodny ze stawem z wyspą.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny z zewnątrz. Możliwość zwiedzania ekspozycji w pałacu.

Oprac. Bartosz Podubny, OT NID w Rzeszowie, 26-10-2015 r.

Rodzaj: pałac

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_18_ZE.5959, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_18_ZE.17810