XIX w. Jego projekt opracował Julian Zachariewicz, wyposażenie pochodzi m.in. spod dłuta Leonarda Marconiego, a kolumna z NMP NP wywodzi się z warsztatu Józefa Kuleszy z Krakowa. Kościół wraz dzwonnicą tworzą jednolity stylistycznie zespół o cechach neoromańskich. Jest to jeden z nielicznych przykładów tego typu realizacji na terenie województwa.

Historia

Parafia w Zarzeczu powstała około 1430 r. W latach 1572-1596 kościół był użytkowany przez protestantów. Sprzed 1 ćw. XVIII w. pochodził wcześniejszy murowany kościół pw. św. Mikołaja, zlokalizowany na pd. od obecnej świątyni. Budowę kolejnej świątyni podjęła Magdalena Morska, zapewne wg projektu Chrystiana Piotra Aignera, który zaprojektował dla Morskich pałac w Zarzeczu. Budowla w typie antycznej świątyni została rozpoczęta, ale nie ukończona. Projektowany kościół był jednym z elementów dużego założenia przestrzennego planowanego przez Morską w Zarzeczu, i w większej części zrealizowany. Aignerowska świątynia usytuowana była w miejscu dzisiejszego kościoła. Budowę zrealizowała żona kolejnego właściciela Zarzecza hr. Włodzimierza Dzieduszyckiego - Adolfina. Nowy projekt Dzieduszyńscy zamówili u znanego lwowskiego architekta Juliana Zachariewicza. Budowa, którą prowadził Wacław Görz (uczeń Zachariewicza) trwała dwa lata 1879-1880 (Birulow) lub 1880-1881 (Budzyński). Architekt wspólnie z Leonardem Marconim wykonali także część wyposażenia kościoła. Przed 1895 r. powstała towarzysząca kościołowi dzwonnica, prawdopodobnie także ogrodzenie. Usytuowana na przedpolu kościoła kolumna z rzeźbą NMP NP została ufundowana w 1904 r., a wykonana w warsztacie Józefa Kuleszy. Ogrodzenie zostało prawdopodobnie wykonane pod koniec XIX w.

Opis

Zespół kościelny składa się z kościoła, dzwonnicy, frontowej części ogrodzenia (odcinek północny) oraz kolumny z rzeźbą. Założony został na półoudniowy-wschód od dróg krzyżujących się w centrum wsi. Od północy ograniczony drogą, od wsch. i południa otoczony parkiem, a od zachodu sąsiaduje z zespołem plebańskim. Założenie zostało rozplanowane na osi północ-południe, której trzon stanowi kościół oraz stojąca na północ od niego kolumna. Główne wejście na teren zespołu prowadzi przez bramę od strony ulicy (od północy), następnie znajduje się centralna rabata z kolumną, otoczona dwiema ścieżkami prowadzącymi do dwóch biegów schodów prowadzących na pagórek, na którym zlokalizowane główne elementy założenia - kościół wraz z dzwonnicą. Prezbiterium świątyni skierowane jest na południe. Dzwonnica położona na południowy-zachód od kościoła stanowi południowo-zachodni narożnik założenia. Do niej dostawione jest ogrodzenie, które otacza układ. Ogrodzenie ma plan zbliżony do prostokąta. W części niższej (półoncnej) jest nieco węższe niż we fragmencie otaczającym świątynię. Oprócz centralnie położonej bramy, w ogrodzeniu znajdują się dwie bramki. Zlokalizowane są ona na poziomie prezbiterium i prowadzą do plebani (zachód) i parku (wschód).

Kościół jest nieorientowany. Wybudowany w stylu neoromańskim i neobizantyjskim. Jego rzut osadza się na planie pięciokopułowej świątyni bizantyjskiej, której symetrycznie dodano od północy rozbudowaną kruchtę, a od południa prezbiterium z bocznymi pomieszczeniami pomocniczymi i przedsionkiem. Centralny kwadratowy korpus można także opisać jako skrzyżowanie nawy i transeptu z kaplicami w narożach. Jej bryła ma charakter horyzontalny, w niewielkim stopniu rozbity przez masywną wieże usytuowaną w centrum. Na całość kościoła składają się addycyjne bryły poszczególnych jego części: równej wysokości nawa i transept, przekryte dachami dwuspadowymi, a na ich przecięciu wysoki tambur przekryty niskim ośmiopołaciowym hełmem ze smukłą latarnią. Dalsze części kościoła są stopniowo niższe, począwszy od kruchty i prezbiterium, narożnych kaplic, aż po pomieszczenia pomocnicze przy prezbiterium. Kryją je głównie dachy dwuspadowe. Zarzecka świątynia została wymurowana z cegły obustronnie tynkowana. Elewacje kościoła pokrywa delikatne psudoboniowanie skontrastowane z wyrazistymi przyporami oraz wieńczącym elewacje fryzem arkadkowym. Otwory okienne są wąskie i zakończone półkoliście. Tylko w elewacji frontowej (północnej) i w tamburze architekt umieścił okullusy. Na osi elewacji frontowej dekoracyjny kolumnowy, arkadowy portal zwieńczony trójkątnym szczytem. W półkolistej płycinie nad otworem drzwiowym mozaika z wizerunkiem św. Michała Archanioła (firma A. Solviatti z Wenecji). Wnętrze kościoła w Zarzeczu składa się z centralnej wysokiej części, która poprzez żagielki przechodzi w ośmioboczny tambur. Jest on podobnie jak pozostałe pomieszczenia kościoła przekryty dekoracyjnym, częściowo polichromowanym, drewnianym, kasetonowym stropem. Część centralna otwarta jest na transept i nawę równej wysokości arkadami o filigranowych półkolumienkach. Podobne, ale dużo niższe arkady prowadzą do pozostałych części wnętrza świątyni. Wyposażenie kościoła pomimo, że skromne w liczbie to jest na wysokim poziomie artystycznym. Najstarszy jest późnorenesansowy, ołtarz pochodzący z katedry łacińskiej we Lwowie, który po odrestaurowaniu go przez Marconiego ok. 1880 został ustawiony w Zarzeczu. Pozostałe, neostylowe elementy (alabastrowy ołtarz boczny, rozbudowana kamienno-drewniana ambona, dużych rozmiarów kamienna chrzcielnica z metalową kutą pokrywą wraz z mechanizmem do jej podnoszenia oraz stojące, kamienne kropielnice) są dziełem tandemu Zachariewicz (projekt) - Leonard Marconi (wykonanie), powstały także ok. 1880 r. Prospekt organowy zaprojektowany także przez architekta powstał w lwowskim zakładzie Jana Śliwińskiego.

Dzwonnica - wieża, neoromańska, zbudowana na planie kwadratu z prostokątną przybudówką od zach. Budynek wysoki i masywny. Prostopadłościan wieży w górnej części przechodzi ośmiobok zwieńczony ostrosłupowym hełmem. Przybudówka wysokości pierwszej kondygnacji przekryta jest dachem pulpitowym. Trójkondygnacyjne elewacje dzwonnicy zostały ukształtowane w nawiązaniu stylistycznym do kościoła. Ozdobione delikatnym pseudoboniowaniem. W partii przyziemia półkoliście zakończone otwory: od wsch. drzwiowy, pozostałe ślepe. Druga kondygnacja dekorowana płyciną ze ślepym triforium (oprócz elewacji wsch. gdzie otwarty był środkowy otwór). Górna kondygnacja mieści w centrum półkoliście zakończony otwór okienny wyłamujący gzyms wieńczący. Otwór flankuje para płytkich blend. Ośmioboczne zwieńczenie wieży, dekorowane trójkątnymi szczytami i niewielkimi półwieżyczkami; zakończone gzymsem koronującym. Przybudówka pozbawiona dekoracji architektonicznej.

Kolumna z figurą NMP NP. Kolumna na wysokim postumencie umieszczonym na schodkowej podstawie. Postument oprofilowany, od pn. i pd. opatrzony tablicą inskrypcyjną. Na kolumnie o formie zbliżonej do doryckiej umieszczono rzeźbę NMP w typie Niepokalanie Poczętej. Głowę Mari otacza metalowa, gwiaździsta aureola.

Ogrodzenie - odcinek frontowy (północny), w którego centrum zlokalizowano dwuskrzydłową, metalową bramę osadzoną na murowanych ośmiobocznych słupach, stojących na kwadratowych bazach, zwieńczonych prostym gzymsem, a przekrytych ostrosłupowymi niskim daszkami. Brama flankowana przez dwie bramki osadzone na podobnych jak bramne, ale niższych słupach. Boczne fragmenty ogrodzenia w formie metalowych, dekoracyjnie kutych przęseł. W zachodnim i wschodnim narożniku ustawiono słupy podobne jak te przy bramkach.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt dostępny z zewnątrz. Ewentualna możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Beata Kuman, 18.12.2014 r.