Stanowi interesujący przykład średniowiecznego budownictwa warownego na obszarze dawnego państwa zakonnego. Wznoszony przez Zakon Krzyżacki od poł. XIII w., był w jego posiadaniu - z niedługą przerwą - do II poł. XV w. i jako siedziba konwentu pełnił ważną rolę administracyjną i militarną. Pomimo wielu zniszczeń dokonujących się na przestrzeni dziejów, a w ostatnich latach zaadaptowania go na potrzeby Diecezjalnego Centrum Kultury, nie zatracił swojego pierwotnego charakteru, trwale wpisując się w krajobraz regionu.

Historia

W miejscu dzisiejszego zamku stał pruski gród, należący do rycerza Pipina, a zdobyty przez Krzyżaków prawdopodobnie w 1236 roku. Możliwe, że już w 1263 r. istniały jego mury, a on sam wznoszony był od ok. 1260 roku. Kiedy na zamku w 1270 r. osiadł komtur krzyżacki - Arnold Kropf - rozpoczęła się rozbudowa obiektu. Z okresu pierwszych faz budowy pochodzi zapewne kamienny obwód murów, a później (możliwe, że w 1305 r.) nadbudowany jeszcze ceglanym murem w wątku wendyjskim.

Zamek do 1415 r. był siedzibą konwentu o bardzo dużym znaczeniu administracyjnym oraz militarnym. Jednak już pod koniec XIV w. jego ranga znacznie spadła na rzecz rozwijającego się Torunia. W dokumentach wymienia się jako ostatniego komtura bierzgłowskiego Engelharda Kirsau. Warto wspomnieć, że niewielka przerwa w panowaniu krzyżackim nad twierdzą przypadała na rok wyprawy Jagiełły przeciw Krzyżakom (1410 r.), do czasu podpisania pokoju toruńskiego (1411 rok).

Podczas wojny trzynastoletniej wojska Związku Pruskiego w lutym 1454 r. zajmują zamek. W obliczu klęski pod Chojnicami istniało ryzyko ponownego jego przejęcia przez Zakon. Kazimierz Jagiellończyk nie chcąc do tego dopuścić, postanowił twierdzę zburzyć, jednak z niewiadomych przyczyn nie doszło do tego i Krzyżacy ponownie ją przejęli. Dopiero pod koniec wojny, w 1466 r., zamek na stałe znalazł się w posiadaniu polskim - otrzymał go Jan Czigenhalz. Osiem lat później rajcy toruńscy wykupili nieruchomość. W 1520 r. stała się ona własnością miasta Torunia z prawem do dziedziczenia. Dwa lata później wybuchł pierwszy pożar. W wyniku egzekucji królewskich dóbr (1570 r.) starostą na zamku został Jan Oleski z Ostrowitego, lecz już dwa lata później mieszczanie odzyskują obiekt, spłacając następców Oleskiego.

W roku 1580 i 1590 zamek został poważnie zniszczony w wyniku pożarów, którego rujnacja trwała do końca XVII wieku. Zajmujące warownię wojska konfederatów barskich w 1769 r. stoczyły bitwę z wojskami rosyjskimi, wspieranymi siłami toruńskich mieszczan. Wraz z późniejszym pożarem (1782 r.) zdarzenia te doprowadziły niemal do całkowitego zniszczenia zamku.

Dopiero gdy przeszedł on w ręce prywatnego właściciela (1840 r.), w 1860 r. zostało odbudowane skrzydło południowe w formach neogotyckich (z dodatkowym piętrem) i wieża bramna. W tym czasie zburzono również kaplicę, a na jej miejscu wzniesiono budynek gospodarczy. W późniejszych latach dobra bierzgłowskie wykupił rząd pruski. Dnia 3 listopada 1908 r. wybuchł kolejny, dotkliwy pożar niszczący pokrycie dachowe odbudowanej części. Trzy lata później przeprowadzono rekonstrukcję wg koncepcji Conrada Steinbrechta. Rozebrano „nadwyrężoną” wysoką temperaturą ścianę wewnętrzną kapitularza i zastąpiono ją nową o konstrukcji szkieletowej. Pełna rekonstrukcja wysokości skrzydła okazała się niemożliwa, ponieważ konieczne było dostosowanie poziomu do istniejącego dachu skrzydła południowego. Wspomniany pruski mur został w latach 1936-1938 usunięty. Wtedy też założono tymczasowy dach, wyrównano poziom kapitularza z posadzką refektarza i podwyższono sklepienie. W ścianie od strony dziedzińca przepruto cztery wydłużone, ostrołukowe okna - nawiązujące do stylu tych zachowanych w murze zewnętrznym. Sklepienie krzyżowo-żebrowe wsparto na służkach wzorowanych na zachowanej jednej, oryginalnej. Dawny kapitularz zamieniono na kaplicę. Zrekonstruowany przed I wojną światową refektarz został ozdobiony malowidłami. Pod refektarzem urządzono jadalnie z płaskim stropem, wspartym na dźwigarach ukrytych w profilowanych, drewnianych belkach. W sklepionej części (pod dawnym kapitularzem) urządzono kuchnię, a w piwnicach ulokowano instalację centralnego ogrzewania. Natomiast w skrzydle południowym nastąpiła zupełna zmiana podziałów wewnętrznych w celu urządzenia pokoi. Na parterze zamurowano arkady otwartego krużganku i wstawiono w nim okna. Nie naruszając istniejącej więźby, dobudowano w poddaszu drugie piętro.

Zamek został przejęty w 1929 r. przez Kurię Biskupa Diecezji Chełmińskiej, która kontynuowała odbudowę skrzydła zachodniego oraz remont pozostałych. Po siedmiu latach dokonano uroczystego otwarcia Domu Rekolekcyjnego. Wszystko przerwała II wojna światowa, po której na zamku władze utworzyły Dom Opieki Społecznej. Dopiero w 1994 r. powrócono do przedwojennych planów, gdy dwa lata wcześniej budynki ponownie zajęła Kuria Toruńska. Do chwili obecnej prowadzi ona prace remontowe w obrębie zamku.

Opis

Zamek usytuowano na zachodnim obrzeżu niewielkiej wsi Zamek Bierzgłowski (ok. 3 km drogą na południe od Bierzgłowa). Otoczony jest niemal ze wszystkich stron lasami - od płd. zach. założenie parkowe. Ulica Jagiellońska znajduje się na wschodzie. Wejście do zamku prowadzi przez okazałą bramę, od strony tejże ulicy.

Założenie obronne składa się z zamku wysokiego i przedzamcza - pełni funkcję obronną i gospodarczą. Wysoki zamek wzniesiony na rzucie zbliżonym do prostokąta - skrzydło południowe i zachodnie złączone są ze sobą pod kątem prostym, mur płd.-wsch. w narożu ma kąt rozwarty. W środku obwodu znajduje się obszerny dziedziniec. Całość otoczona jest szerokim przedmurzem, poprzedzonym obustronnie cembrowaną, suchą fosą. Mur zewnętrzny zamku wysokiego połączono z murem obwodowym przedzamcza.

Przedzamcze zaplanowano na rzucie nieregularnego trapezu. Otoczone jest murami i oddzielone od zamku wysokiego oraz otaczającego go terenu suchą fosą. Ze względu na warunki terenowe, jedynie część zachodnia nie posiada fosy. Ciągnące się wzdłuż muru dziedzińca zabudowania gospodarcze tworzą obwód warowny. Przed jego lice, we wschodniej części, wysunięto wieżę bramną, a w północnym narożu przedzamcza - basztę.

Zachodnie skrzydło zamku, jednotraktowe, obecnie składa się z trzech części, a każda przykryta jest dachem dwuspadowym z dachówką typu „mnich-mniszka” (północna część z dachówką „esówką”), na konstrukcji płatwiowo-kleszczowej ze stolcami. Elewacja zewnętrzna wzniesiona z kamienia na wysokość pierwszej kondygnacji, wyżej z cegły - ceramiczna, pełna palona, na zaprawie wapiennej. W części przylegającej do skrzydła południowego w ścianie szczytowej, na osi pionowej - para ostrołukowych okien w przyziemiu oraz pojedyncze na piętrze. Jej ściana zachodnia u dołu posiada trzy otwory ostrołukowe, rozmieszczone w równych odstępach, powyżej znalazło się sześć wąskich otworów o łukach pełnych. W piwnicy zastosowano sklepienie kolebkowe, podobnie jak w przyziemiu (dotyczy całego skrzydła). Przebudowane piętro zachowało pierwotne ściany zewnętrzne do wysokości ganku obronnego, od wewnątrz pozostałości łuków tarczowych sklepień. Pomieszczenie płd.-zach. miało trzyprzęsłowe sklepienie krzyżowe bez żeber i gurtów, płn.-wsch. osadzone wyżej, krzyżowo-żebrowe (służki wsparte o kamienne konsole). Elewacja wewnątrz dziedzińca - otwór drzwiowy o łuku odcinkowym, nad nim dwa ostrołukowe okna.

Środkowa część skrzydła jest wyraźnie wyższa, od strony murów prowadzi do niej ostrołukowe wejście w przyziemiu. Na kondygnacji górnej, gdzie mieści się kaplica, zastosowano cztery smukłe okna ostrołukowe. Wewnątrz dawnego kapitularza znalazło się sklepienie krzyżowo-żebrowe. Elewacja po stronie dziedzińca w piętrze podzielona jest w ten sam sposób, w przyziemiu zastosowano na osiach okna o łukach odcinkowych, pod nimi dużo mniejsze - prostokątne - doświetlające piwnice.

Część północna, dwupoziomowa, z wysokim poddaszem, jest niższa od sąsiedniej. Do niej, od strony zewnętrznej zamku prowadzi wejście z prawej strony osi, zamknięte łukiem odcinkowym. Nad nim sąsiadujące ze sobą trzy otwory okienne - dwa odcinkowe i jedno szczelinowe. Poddasze doświetlone czterema oknami. Od strony dziedzińca wejście zamknięte łukiem odcinkowym, znajdujące się po lewej stronie osi. Na prawo od niego rytmiczny rząd trzech analogicznych okien, podobnie wyższa kondygnacja z czterema otworami okiennymi. Piętro poprzedzone jest poziomym, profilowanym gzymsem. Ściana szczytową opatrzono pojedynczym oknem w przyziemiu i na pierwszym piętrze, powyżej ulokowano po dwie pary, a nad nimi trzy szczelinowe. Na piętrze, w sali rycerskiej - sklepienie krzyżowe na gurtach.

Skrzydło południowe, dwutraktowe, zamknięte wspólnym dachem siodłowym, połączonym z dachem zachodniego, wzniesione w podobnej technologii, wykazuje się dużo większym zrytmizowaniem. Od strony muru południowa ściana jest siedmioosiowa, opatrzona otworami okiennymi na parterze o łukach odcinkowych, na piętrze są zaś ostrołukowe. Późniejsze piętro drugie posiada 14 prostokątnych okien. Ściana szczytowa na parterze i na piętrze zawiera pojedyncze okna na osi. Niższe - odcinkowe, wyższe - ostrołukowe - dużo większe. W zwieńczeniu szczyt neogotycki, opatrzony ostrołukowymi niszami, z czego w trzech środkowych przepruto okna szczelinowe. Elewacja od dziedzińca dziewięcioosiowa, przedzielona pośrodku płytkim ryzalitem na całej wysokości ściany i zwieńczona wielostopniowym szczytem, z wejściem oraz pojedynczymi oknami ostrołukowymi. Na długości dwóch kondygnacji ściany wspierane są przez dwuuskokowe przypory.

Pośrodku muru płn.-wsch. zamku wysokiego znajduje się otwór bramny z ostrołukowym portalem i ceramicznym nadprożem oraz otworem w murze dla belki ryglowej wrót. Płn.-wsch. strona wtórnie opatrzona dodatkowym przejściem na sąsiadujący odcinek międzymurza. Nad nim usytuowane dwa bliźniacze okna.

Wieża bramna znajdująca się na licu murów obwodowych przedzamcza wzniesiona jest na planie prostokąta. Trzykondygnacyjna z wysokim zwieńczeniem, elewacją północną opracowaną analogicznie do południowej - jednoosiowa, nad przejściem na osi pierwszego i drugiego piętra para niewielkich, prostokątnych okien, powyżej szczyt opracowany podobnie jak w skrzydle południowym, tu dwa ostrołukowe otwory ulokowane są jeden nad drugim. Boczne ściany wieży flankowane są niższą, jednokondygnacyjną zabudową mieszkalną (od zachodu) i gospodarczą - do niej od wschodu przylega w narożu budynek stodoły i spichlerza. Wymienione budynki wchodzącą w skład muru obwodowego. Zbudowane na rzucie prostokąta, kryte dachem dwuspadowym, przy czym kalenica spichrza i stodoły jest dużo wyżej od przylegającego budynku gospodarczego.

Zabytek dostępny. Obecnie funkcjonuje jako Diecezjalne Centrum Kultury z zapleczem hotelowo-gastronomicznym.

Oprac. Mateusz Załuska, OT NID w Toruniu, 09-12-2015 r.