Wznoszona przez warsztat czeski świątynia odwołuje się formalnie do grupy podobnych obiektów z terenu Wielkopolski i Bawarii. Posiada unikatowy wystrój malarski autorstwa brata Paschalisa Wołosa, a także wysokiej klasy zestaw ławek intarsjowanych wykonanych przez brata Paschalisa  Kleszczyńskiego.

Historia

Osada Zamarte (Jacobsdorf) wzmiankowana w 1354 roku jako własność rycerska. Murowaną kaplicę wzniesiono z inicjatywy komtura człuchowskiego Jobsta von Hohenkirche około 1415 roku jako miejsce pielgrzymek do cudownej figury Maryi. W 1417 roku dochody z kaplicy przekazane zostały przez wielkiego mistrza Michaela Küchmeister von Sternberg klasztorom cysterek w Toruniu i Chełmnie. Do połowy XVI wieku kaplica utrzymywana była jako kapelania klasztorna. W okresie kontrreformacji nastąpiła intensyfikacja lokalnego kultu maryjnego. Od 1617 roku kaplica stała się filią parafii w Ogorzelinach. Bernardyni osadzeni zostali w Zamartam staraniem braci Jana Michała Goetzendorf-Grabowskiego, kaszte­lana elbląskiego i podkomorzego pomorskiego oraz Adama Stanisława bpa warmińskiego. Fundacja, ustanowiona w 1744 roku, zatwierdzona została przez generała zakonu Raffaello a Lugagnano w czerwcu roku następnego. Pozwolenia na erekcję klasztoru udzielił prymas Stanisław Szembe w 1747 roku, po spłaceniu przez fundatora rekompensaty pieniężnej proboszczowi w Ogorzelinach, stanowiącej równowartość kaplicy filialnej. Budowę klasztoru prowadzono w latach 1752-1759 pod kierunkiem bratem Michała Mastewicza. Model zastosowany w Zamartem był zgodny z typowymi zespołami bernardyńskimi, tworzącymi trójskrzydłowy klasztor z centralnym wirydarzem i kościołem po stronie północnej. Skrzydło północne ukończono w 1755 roku. W latach 1756-1757 wznoszone skrzydło wschodnie wraz z zakrystią, zaś po nim do 1759 roku skrzydło zachodnie. Wnętrza rozplanowano zgodnie z regułą zakonną: na parterze rozmieszczono refektarz, kuchnię, spiżarnię, lamusy i inne pomieszczenia gospodarcze, a na piętrze dormitoria, infirmerię i aptekę. W piwnicach umieszczono karcer. Wnętrza przyozdobiono w 1767 roku freskami przedstawiającymi sceny biblijne.  Do 1767 roku wznoszono zabudowania gospodarcze: piekarnię, dom czeladny, browar, murowaną studnię, chlewy i stajnie. W 1766 roku położono kamień węgielny pod budowę kościoła. W tym samym roku rozebrano gotycką kaplicę. Powtórne położenie kamienia węgielnego i początek budowy krypty w 1769 roku. Prace murarskie przy korpusie nawowym i prezbiterium zakończono w 1772 roku. Wieżę budowano w latach 1776-1779. Przykryto ją blachą do roku 1783. Konsekracja świątyni miała miejsce w roku 1780. Dokonał jej biskup Franciszek Piaskowski, sufragan chełmiński. Na piętrze wieży w 1784 roku urządzono biblioteka. Wnętrze kościoła wykończone zostało w latach 1777-1778 rokokowymi freskami autorstwa brata Paschalisa Wołosa. W 1810 roku bracia Franciszek i Wojciech Kaliccy wykonali naprawę grożącego zawaleniem zwieńczenia wieży. Prace sfinansował podkomorzy Jan von Osten-Sacken i jego żona Anna z Pruszaków. W 1826 władze pruskie przeprowadziły kasatę konwentu, rekwirując jednocześnie zabudowania klasztorne. Około 1835 roku część pomieszczeń klasztornych przebudowano, przystosowując je do potrzeb zakładu emerytalnego dla starszych i chorych kapłanów diecezji chełmińskiej, który otwarto w 1842 roku. Zakład funkcjonował w tym miejscu, z przerwą pomiędzy 1870 a 1884 roku, do roku 1994, gdy zwrócony został bernardynom.  Od tego też roku w klasztorze mieści się Nowicjat Warszawskiej Prowincji Karmelitów Bosych. W 2011 roku kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny ogłoszony został przez bpa pelplińskiego Jana Szlagę Sanktuarium Matki Boskiej Szkaplerznej.

Opis

Zespół klasztorny zlokalizowany w centralnej części wsi, po zachodniej stronie drogi krajowej 25. Od północnego-zachodu osadzony na krawędź zbocza. Założenie zlokalizowane na obszernej działce otoczonej od wschodu i południa kamiennym murem z otoczaków, z bramą w części południowej. Od południowego-wschodu sąsiaduje z cmentarzem przykościelnym i od zachodu z dziedzińcem gospodarczym otoczonym budynkami. Cmentarz oddzielony murem. Na północny-zachód od klasztoru tarasowy ogród założony w XVIII, a przekształcony w XIX wieku. Klasztor i kościół wpisane w prostokąt. Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny orientowany, trójnawowy, halowo-emporowy z wieżą po stronie zachodniej. Od północy przylegające do niego trzy skrzydła klasztorne z prostokątnym wirydarzem. Bryła zespołu zdominowana trójkondygnacyjną wieżą. Korpus nawowy kryty wysokim dwuspadowym dachem. Prezbiterium wysokością murów obwodowych równe korpusowi jednak z o wiele niższym dachem. Zamknięte od wschodu wydatnym poligonalnym ryzalitem o własnym dachu trójpołaciowym. Skrzydła klasztorne podpiwniczone, dwukondygnacyjne z użytkowym poddaszem. Kryte dachami dwuspadowymi z lukarnami, sięgającymi kalenicą do gzymsu koronującego kościoła.   Prezbiterium dwuprzęsłowe, od wewnątrz prostokątne o ściętych narożach, z zewnątrz poligonalne. Wschodnie przęsło węższe, wydzielone ołtarzem głównym, pełniące rolę zakrystii, ponad którą pomieszczenie chóru zakonnego. Przęsło zachodnie skomunikowane od północy ze skrzydłem klasztornym i niewielką dobudówką mieszczącą schody prowadzące na empory. Korpus dwuprzęsłowy z bocznymi kaplicami skomunikowanymi przejściami w filarach. Ponad kaplicami empory. Na przedłużeniu naw bocznych niewielkie aneksy na rzucie kwadratów. W aneksie południowym klatka schodowa wiodąca na emporę i chór muzyczny. Od zachodu wieża na planie kwadratu, mieszcząca w przęśle podwieżowym kruchtę, skomunikowaną z nawą główną oraz z zachodnim skrzydłem klasztoru. Na piętrze wierzy empora muzyczna oraz pomieszczenie dawnej biblioteki. Pod kościołem krypty w układzie amfiladowym. Nawy i prezbiterium zamknięte sklepieniami żaglastymi na gurtach, które między przęsłami nawy głównej zdwojone. Elewacje posadowione na cokole, zwieńczone gzymsem koronującym. Fasada zdominowana wieżą ujętą trójkątnymi półszczytami  korpusu nawowego. Po stronie północnej elewacja korpusu odpowiadająca szerokością nawy bocznej, artykułowana parą pilastrów z jońskimi kapitelami nad którymi imposty, wspierające profilowany gzyms koronujący. Wieża podzielona na dwie strefy profilowanym gzymsem kordonowym będącym kontynuacją gzymsu koronującego korpusu. Naroża każdej ze stref ujęte parami pilastrów. Górna strefa zwieńczona z każdej strony gzymsem koronującym z łukiem nadwieszonym pośrodku. Elewacje wieży jednoosiowe. W elewacji zachodniej, w dolnej strefie, dwa twory okienne zamknięte odcinkowo obwiedzione tynkowymi opaskami z kluczem. Dolny o wykroju zbliżonym do kwadratu doświetlający kruchtę, górny znacznie wyższy, doświetlający pomieszczenie dawnej biblioteki. W dolnej strefie elewacji północnej portal z otworem drzwiowym o łuku koszowym, ujętym dwoma pilastrami ponad którym zwieńczenie w formie szerokiego fryzu z koszowym łukiem flankowanym lizenami. Na górnym gzymsie fryzu posadowione ramiona opaski tynkowej obiegającej zamknięty odcinkowo otwór okienny. W górnej strefie wolne elewacje z wysokimi zamkniętymi odcinkowo otworami dzwonnymi. Elewacja północna czteroosiowa. Na osiach, w dwóch strefach otwory okienne zamknięte odcinkowo, w tynkowych opaskach z kluczami. W dolnej kondygnacji osadzone w obwiedzionych opaskami polach. Pomiędzy oknami pilastry, na krańcu zachodnim zdwojone. Północna elewacja prezbiterium artykułowana trzema pilastrami. W części zachodniej wysoki, zamkniętym odcinkowo otwór okienny w opasce z kluczem. Elewacja wschodnia prezbiterium z wydatnym jednoosiowym. poligonalnym ryzalitem sięgającym gzymsu koronującego. Ponad nim krzywolinijny szczyt z segmentowym naczółkiem. Na osi ryzalitu dwa zamknięte odcinkowo otwory okienne w tynkowych przepaskach z kluczami: dolny o wykroju zbliżonym do kwadratu, górny w formie wysokiego prostokąta. Budynek klasztorny złożony z trzech półtoratraktowych skrzydeł z korytarzem od strony wirydarza. W narożu skrzydła północnego prostokątny refektarz sąsiadujący z kuchnią. W skrzydle wschodnim, obok prezbiterium, pomieszczenie dawnego skarbca. Pomieszczenia parteru w większości kryte sklepieniami żaglastymi na gurtach. Na piętrze sufity. Elewacje zwieńczone gzymsem koronującym. Kondygnacje oddzielone płaskim, opaskowym gzymsem kordonowym. Elewacje o zróżnicowanej ilości osi: wschodnia siedmio, północna jedenasto a zachodnia sześcioosiowa. Na osiach otwory okienne o wykrojach zbliżonych do kwadratów w tynkowych opaskach obejmujących płyciny podokienne. W skrzydle zachodnim, na trzeciej osi od północy portal wejściowy z otworem drzwiowym zamkniętym łukiem koszowym obwiedzionym tynkową opaską z kluczem. Otwór ujęty parą pilastrów, na których osadzony gzyms. W części południowej dziedzińca parterowy budynek gospodarczy z 1760 roku mieszczący pierwotnie piekarnię i browar. O mieszanej konstrukcji: murowany i szkieletowy. Budynek na planie prostokąta, pięcioosiowy z przelotową sienią. W elewacji północnej otwór drzwiowy zamknięty koszowo, ujęty parą pilastrów. Na pozostałych osiach otwory okienne. Budynek kryty dachem naczółkowym. W szczytach półkoliste otwory okienne.

Zabytek częściowo dostępny. Wnętrze udostępnione do zwiedzania po/przed nabożeństwami i uroczystościami religijnymi. Swobodny dostęp do zabytku z zewnątrz. Istnieje możliwość zwiedzenia krypt po wcześniejszym umówieniu. W klasztorze działają dwa pomieszczenia przeznaczone na noclegi dla pielgrzymów.

Oprac. Mirella Korzus , Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 19.12.2014 r.

Bibliografia

• Halman J., Sanktuarium Maryjne w Zamartem, Borowy Młyn 2008.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI : Województwo bydgoskie, z. 5: Chojnice, Czersk i okolice, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1979,  s. 72-82.