Spoczywa tu kilkudziesięciu ludzi niezwykle zasłużonych dla naszej kultury, nauki i sztuki oraz szerokie grono osób zasłużonych dla Zakopanego i Tatr. Unikatową formę mają tutejsze nagrobki i krzyże, łączące tradycje ludowe z prądami obecnymi w sztuce XIX i XX w.

Historia

Wschodnia część gruntu, na którym znajduje się nekropolia, darowana została parafii z przeznaczeniem na cmentarz w 1848 r. przez Jana Pęksę (jego grób przetrwał do dziś). Brzyzek oznacza skrawek gruntu. Większa część współczesnego starego cmentarza (od grobów Janiny i Kornela Makuszyńskich w kierunku zachodnim, aż do bramy cmentarza) rozpościera się na terenie już wcześniej znajdującym się w rękach kościelnych. Pochodził on z darowizny Pawła i Reginy Gąsieniców, którzy 9 stycznia 1813 r. darowali na rzecz Kościoła rzymskokatolickiego teren zwany wówczas Osiedlem, wraz z domem i kamienną kapliczką. Teren był większy niż dziś, ale ok. 1/3 powierzchni zniszczyli Niemcy trasując nowy dojazd pod Gubałówkę. Leżą tu ludzie, bez których Zakopane trwałoby jako uboga wieś zagubiona na przedpolu gór: pierwszy proboszcz zakopiański ks. Józef Stolarczyk, dr Tytus Chałubiński, Maria i Bronisław Dembowscy. Obok zachowały się mogiły znakomitych muzykantów (dość wspomnieć Jana Krzeptowskiego Sabałę i Tadeusz Gąsienicę Giewonta), budarzy-architektów (Jan Gąsienica Giewont, Andrzej i Jędrzej Czarniakowie, Stefan Żychoń), przewodników i ratowników górskich (Maciej Sieczka, Jędrzej Wala, Stanisław Gąsienica Byrcyn, Stanisław Gąsienica z Lasa, Józef Krzeptowski i - symbolicznie - Piotr Malinowski). Obok GOPR-owców poległych w rozbitym podczas akcji ratunkowej śmigłowcu spoczywają literaci (Kornel Makuszyński, Stanisław Nędza Kubiniec, Tomasz Gluziński, Józef Kapeniak, Aniela Gut-Stapińska), kompozytorzy (Jan Pasierb Orland, Wacław Geiger), artyści (Antoni Kenar, Antoni Rząsa, Wanda Gentil-Trippenhauer, Karol Kłosowski, Czesław Skawiński, Stanisław Gałek) czy lekarze (Józef Sokołowski, Katarzyna Łaniewska). Miejsce wiecznego spoczynku znaleźli tu wreszcie wybitni sportowcy (Helena Marusarzówna, Jan Długosz, Karol Gąsienica Szostak), pracownicy nauki, politycy i działacze społeczni - m.in. profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Wacław Felczak (drugi - po Józefie Bemie - Polaka nazywany przez Węgrów „ojczulkiem”), twórca doskonale działającej sieci kurierów tatrzańskich. Podczas jego pogrzebu zasłabł wielki sportowiec i słynny kurier Stanisław Marusarz. Spoczął na Pęksowym Brzyzku kilka dni później. Na starym cmentarzu leżą także ci, którzy byli związani z Zakopanem, lecz zmarli daleko od Tatr. Ich prochy, często po wielu latach przenoszono na Pęksów Brzyzek. Tak stało się w przypadku Stanisława Witkiewicza, Władysława Orkana, Karola Stryjeńskiego, Kazimierza Dłuskiego, Kazimierza Tetmajera. Mają tu także symboliczne groby ludzie zmarli z dala od rodzinnej ziemi, a nawet ci, którzy zrządzeniem okrutnego losu wcale mogił nie mają. Są wśród nich gen. Mariusz Zaruski, Kazimierz Dadej, Bronisław Czech, Stanisław Ignacy Witkiewicz i zesłańcy na Sybir.

Opis

Do starego cmentarza prowadzi kamienna ścieżka z żabieńców, biegnąca od ulicy Kościeliskiej, obok starego kościółka, kamiennej kaplicy św. Andrzeja aż do bramy. Drewniany kościół pw. św. Klemensa, wybudowano w latach 1847-1851 dzięki ówczesnym właścicielom dóbr zakopiańskich Klementynie i Edwardowi Homolacsom. Starania o założenie parafii w Zakopanem Homolacsowie podjęli dziesięć lat wcześniej, zobowiązując się notarialnie do utrzymania proboszcza wraz z gospodarstwem kościelnym. W r. 1845 cesarz Ferdynand I ostatecznie zatwierdził projekt zamian w organizacji sieci parafialnej i wkrótce rozpoczęto budowę kościoła. Doprowadził ją do końca cieśla Sebastian Gąsienica Sobczak, współtworząc wieloboczne zamknięcie prezbiterium i wieżę. Pierwszą Mszę świętą w gontem krytym kościele odprawił ksiądz proboszcz Józef Stolarczyk. Kościół jednonawowy, z trzema ołtarzami, przy czym pierwotnie w głównym ołtarzu postawiony był obraz św. Klemensa, zastąpiony tuż przed II wojną światową kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Główny remont tego zabytkowego kościółka przeprowadzał ksiądz proboszcz Jan Tobolak, wymieniając gonty i zakładając drewnianą kratę według projektu Antoniego Kenara (wykonaną przez jego ucznia Karola Gołka). Antependia do ołtarzy wykonali w tym samym czasie Karol Kłosowski i Maria Bujakowa. Kolejny remont kościółka, w tym wymianę oświetlenia, okratowanie okien, wymianę ogrodzenia i budowę dróżki na stary cmentarz, przeprowadził kustosz tego miejsca, ksiądz prałat Zbigniew Wiśniowski, także spoczywający na starym cmentarzu. Kościół zachował stary wystrój, w tym obraz i świątki, z których najciekawszym jest obraz św. Pawła z przełomu XVIII i XIX w. Równie interesująca jest droga krzyżowa autorstwa współcześnie tworzącej Eweliny Pęksowej. Kaplicę św. Andrzeja (Świerada) wybudowana została przez Pawła Gąsienicę ok. r. 1800. Za zgodą biskupią kaplica została poświęcona w r. 1801 i odtąd odprawiano w niej Msze święte. W r. 1861 została odnowiona przez Macieja Pitonia; poświęcił ją wówczas ksiądz Józef Stolarczyk. Po II wojnie światowej wnętrze kapliczki zaprojektował Antoni Kenar, na zlecenie proboszcza Jana Tobolaka. Projekt - przedstawiający symbole Czterech Ewangelistów i patrona kapliczki - zrealizował uczeń Kenara, Józef Kandefer. Z tego samego czasu pochodzą zabezpieczenia w formie ozdobnej kraty. Drewniany kościół otacza trawiasta przestrzeń pierwotnego cmentarza parafialnego, użytkowanego do czasu otwarcia nekropolii zwanej Pęksowym Brzyzkiem. Rozdziela je kamienny mur (stan z lat 50. X w.) z bramką, ozdobiony pamiątkowymi tablicami. Przez cmentarz prowadzi zaledwie jedna aleja. Uwagę zwraca forma wielu nagrobków. Niektóre z nich to wybitne dzieła sztuki, autorstwa tak znanych artystów jak: Władysław Hasior, Antoni Rząsa, Urszula Kenar, Michał Gąsienica Szostak czy Maciej Berbeka. Nie mniej interesujące są prace licznego grona wybitnych twórców ludowych.

Cmentarz dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID Kraków, 30.09.2014 r.