Powstała w latach 1908-1927 zabudowa charakteryzuje się jednorodnym stylem architektonicznym o bogatym detalu ceramicznym. Do dzisiaj zachowały się wszystkie elementy założenia wyszczególnione w treści decyzji, a w związku z czym charakterystyczny układ funkcjonalno-przestrzenny osiedla.

Historia

Założenia stanowi istotny przykład XX-wiecznej zabudowy patronackiej zapewniające podstawowe warunki socjalne regulowane przez obowiązującą w państwie niemieckim (od 1904 r.) Ustawe Osiedleńczą i Budowlaną, której głównym celem było przywiązanie pracownika do zakładu pracy. Koncern Georg von Giesche's Erben przeznaczył pod budowę osiedla o typowo miejskim charakterze ponad 20 h. Na podstawie wydanej przez Wydział Powiatowy w Katowicach zgody na zasiedlenie z dn. 16 grudnia 1908 r. rozpoczęto budowę zespołu Nikischschacht, nawiązując w ten sposób do nazwy pobliskiego szybu ,,Nickisch’’ wybudowanego w 1906 r. Projekt osiedla na zlecenie koncernu Georg von Giesche's Erben wykonali znani z innych realizacji (KWK Rozbark, elektrociepłownia Szombierki czy sąsiednie osiedle Giszowiec) berlińscy architekci Georg i Emil Zillmann. Zabudowa patronacka powstała w latach 1908-1927 i zachowała się do dzisiaj w niemal niezmienionym stanie zgodnie z proj. Zillmannów. Pierwszy blok zabudowy oddano do użytku jesienią 1911 r., ostatni w 1919 r. Od 1911 r. sukcesywnie rozbudowywano warstwę socjalną kompleksu oddając do użytku kolejne obiekty publiczne w postaci: szkoły, baraku zakaźnego, pralni czy kościoła. Kamień węgielny pod budowę kościoła położono już 5 lipca 1914 r., jednakże ze względu na liczne trudności polityczne oraz gospodarcze budowę świątyni zakończono ostatecznie w 1927 r. Wśród negatywnych zmian nasilonych szczególnie w obrębie bloku I wymienić należy m.in. dobudowanie w latach 30. XX w. krytej pływalni do znajdującego się w obrębie dziedzińca budynku łaźni oraz otynkowanie i przekształcenie budynku w 1968 r. w związku z adaptacją na Dom Kultury (ob. filia szkoły nr 53). Na przestrzeni lat przekształceniom uległ także budynek administracji kopalni, wtórnie otynkowany wyróżnia się na tle ceglanych elewacji zespołu, w latach 50. XX w. nadbudowano o jedną kondygnacje budynek noclegowy usytuowany na zbiegu ulicy Krawczyka i Szopienickiej. W najbliższym otoczeniu kościoła w 1992 r. wybudowano dom katechetyczny. Ostatnie większe zmiany miały miejsce w 1977 r., ze względu na zły stan techniczny rozebrano budynki gospodarcze zlokalizowane w obrębie dziedzińców wewnętrznych (chlewiki i piekarnioki).

Opis

Charakterystyczny zwarty układ osiedla zamknięty od północy ul. Nałkowskiej, zachodu ul. Szopienicką, południa ul. Giszowiecką, a od wschodu torami kolejowymi zachował się do dzisiaj w niezmienionej formie wraz z charakterystycznym podziałem funkcjonalno-przestrzennym. Cały obszar spięty jest głównym ciągiem komunikacyjnym (ulica Janowska) zbiegającym się z innymi ulicami w centrum układu, jakie stanowi założony na planie wydłużonego prostokąta z trójkątnym aneksem Plac Wyzwolenia, wzdłuż którego ulokowano lokale usługowe oraz neobarokowy kościół parafialny pw. św. Anny (od wschodu). Zabudowa mieszkaniowa zlokalizowana w obrębie 9 kwartałów spiętych przewiązkami generuje odrębne wnętrza urbanistyczne w formie charakterystycznych podwórek. Poszczególne bloki tworzą zgrupowane pierścieniowo, trzykondygnacyjne wielorodzinne budynki. Osiedle stanowi zwarty zespół o jednorodnym charakterze architektonicznym urozmaiconym i zróżnicowanym poprzez wprowadzenie bogatego detalu formowanego z cegły ceramicznej, indywidualnie opracowanej stolarki drzwiowej oraz różnorodnych form wykuszy i loggi balkonowych. Powstałe w sąsiedztwie szybów kopalnianych założenie wpisuje się w przemysłowy charakter obszaru stanowiąc fragment krajobrazu kulturowego Górnego Śląska. O wysokich walorach socjalnych zespołu świadczą liczne realizacje o funkcji publicznej w postaci: kościoła, szkołu,pralni, piekarni, czytelny czy szpitala. Osiedle niemal od początku było zelektryfikowane, skanalizowane i wyposażone w oczyszczalnie ścieków. W obrębie zespołu nie występuje zieleń komponowana za wyjątkiem położonego na północny-wschód od kościoła Placu Zillmannów, założonego w latach 30. XX w. na terenie przeznaczonym pierwotnie pod zabudowę mieszkaniową. Zgodnie z oryginalnym planem osiedla teren rekreacyjno-wypoczynkowy nawiązujący do ogródków Jordanowskich miał powstać na północ od zabudowy mieszkaniowej, powyżej ulicy Nałkowskiej, plany te nie zostały jednak zrealizowane. Istotne znaczenie dla osiedla posiadają nasadzenia alejowe wzdłuż ulicy Szopienickiej w formie zieleni izolacyjnej.

Własność prywatna. Zespół dostępny dla zwiedzających z zewnątrz.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 10-12-2015 r.