Szybko rozwijające się od końca XVIII w. górnictwo uczyniło z Górnego Śląska największe do chwili obecnej zagłębie węgla kamiennego na obszarze kraju, a ponadto stało się kamieniem milowym w procesie industrializacji i urbanizacji regionu, uchodzącego odtąd za jeden z największych i najważniejszych okręgów przemysłowych w Europie. Rejon obecnego Zabrza odegrał w tym procesie kluczową rolę, zwłaszcza w jego początkach. 

W skład zespołu wchodzą trzy powiązane historycznie kompleksy ilustrujące rozwój górnictwa węgla kamiennego na Górnym Śląsku, tj. kopalnia Królowa Luiza – jedna z dwóch pierwszych (koniec XVIII w.), a zarazem najstarsza zachowana kopalnia węgla kamiennego na terenie regionu i całego kraju; Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna – najdłuższa w skali kontynentu budowla inżynieryjna związana z górnictwem węgla kamiennego o charakterze transportowo-odwadniającym, drążona od końca XVIII w.; kopalnia Guido – przykład założonej w poł. XIX w. kopalni prywatnej. 

Wyjątkowe znaczenie mają podziemia Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, ukazujące m.in. sposób transportu węgla w 1. poł. XIX w., przed erą transportu drożnego i kolejowego. Sztolnia odznacza się bardzo dobrym stanem zachowania, w tym w większości autentycznymi obudowami chodników i przecinek, historycznymi śladami drążenia i eksploatacji oraz ocalałymi łodziami transportowymi. 

Szczególe wartości cechują kompleksy podziemne obu zabrzańskich kopalni, będące jedynymi w skali kraju tak kompletnie zachowanymi, rozległymi i udostępnianymi zabytkowymi zespołami wyrobisk węgla kamiennego. Wchodzące w skład szybu Wilhelmina kopalni Królowa Luiza fragmenty podziemi i chodnika 510 stanowią wg obecnego stanu badań najstarsze zachowane na terenie kraju wyrobiska węgla kamiennego, natomiast udostępniane w kopalni Guido dawne poziomy wydobywcze  170 i 320, należą do najgłębiej położonych tego typu zabytkowych tras na terenie kontynentu. Integralną częścią podziemnych kompleksów w obu kopalniach są unikatowe wyrobiska oraz zachowane maszyny i ciągi technologiczne z okresu powojennego, gdy kopalnie funkcjonowały jako placówki badawcze i szkoleniowe. 

Dobrze zachowana, kształtowana przez XIX i XX w., zróżnicowana przestrzennie i gabarytowo podziemna struktura wyrobisk stanowi materialne odzwierciedlenie zmieniających się w tym okresie technologii. Wraz z zachowanym w dużej części in situ wyposażeniem oraz czynnymi jeszcze maszynami, urządzeniami i ciągami technologicznymi, a także powiązaną z nimi reprezentatywną, autentyczną zabudową naziemną, stanowi przegląd historycznych metod wydobywania węgla i urabiania go, metod likwidacji pokładu, odpompowywania wyrobisk, transportu urobku. Zabytki dokumentują ponadto zróżnicowaną funkcjonalnie strukturę typowego zakładu górniczego z 2. poł. XIX i 1. poł. XX w. oraz warunki organizacji pracy górników. 

Zarządzające zabytkowymi kompleksami Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu jest depozytariuszem wartości niematerialnych górnictwa węgla kamiennego: przechowuje i dokumentuje wiedzę o historycznych technikach górniczych oraz kultywuje tradycje górnicze.

Historia 

Górnictwo węgla kamiennego na Górnym Śląsku ma długą tradycję, a pierwsze udokumentowane źródła na jego temat pochodzą z poł. XVII w. Jednak to uruchomienie w 1791 r. kopalni Królowa Luiza (do 1811 r. kopalnia Królewska) w Zabrzu oraz nieistniejącej kopalni Król w Chorzowie, pierwszych pruskich zakładów państwowych fedrujących węgiel w regionie, stało się kamieniem milowym w rozwoju nowoczesnego górnictwa węgla oraz zaczynem rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku. Niemal równolegle, w 1799 r. rozpoczęto drążenie nowatorskiej Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej, łączącej kopalnie w Zabrzu i Chorzowie z Kanałem Kłodnickim, Królewską Hutą Żelaza w Gliwicach oraz Odrą. Sztolnia miała za zadanie odwadnianie wyrobisk oraz transport urobku z kopalni Król i Królowa Luiza, a ponadto z wyrobisk około dwudziestu innych kopalni gwareckich. Z uwagi na niespotykaną w górnictwie węgla kamiennego długość kanału, jak i skalę napotykanych trudności, budowlę drążono do 1863 r., przy czym zabrzański odcinek kanału oddano do użytku już w 1812 r. Z chwilą ostatecznego zakończenia kilkudziesięcioletniej budowy sztolni koncepcja jej użytkowania okazała się nieopłacalna, do czego przyczynił się rozwój sieci drożnej i kolejowej w 2. i 3. ćw. XIX w., jak również wyeksploatowanie płytkich pokładów węgla w kopalni Królowa Luiza, a co za tym idzie konieczność odwadniania coraz głębiej położonych pól górniczych. Wraz ze stopniową utratą znaczenia sztolni, w kopalni Królowa Luiza w poł. XIX w. rozpoczął się etap systematycznego modernizowania i rozbudowy struktury zakładu, obejmujący m.in. budowę szybu Carnall oraz Prinz Schönaich, mających za zadanie odwadnianie głębokich wyrobisk. W 3. ćw. XIX w. rozpoczęto również budowę nowej części kopalni, tzw. Pola Wschodniego. W 1885 r. w skład Pola Południowego kopalni Królowa Luiza włączono odkupioną przez Skarb Pruski nieodległą, prywatną kopalnię Guido - założoną w 1855 r. przez górnośląskiego magnata przemysłowego, Guidona Henckel von Donnersmarcka. Efektem połączenia było m.in. pogłębienie szybów i podziemnych wyrobisk Guido o poziom 320, stopniowa modernizacja zakładu i rozbudowa infrastruktury naziemnej, co przełożyło się na znaczące zwiększenie wydobycia węgla. Na przełomie wieków kopalnia Królowa Luiza została rozbudowana o nowe szyby – Reinbeben I i II, na bazie których powstała później kopalnia Bielszowice, oraz Delbrück I i II, które dały początek kopalni Delbrück/Makoszowy. W 1912 r. kopalnia Guido weszła w skład zakładu wydobywczego Delbrück. W okresie międzywojennym wraz z wyczerpaniem się pokładów węgla zarówno w kopalni Królowa Luiza, jak i Guido, w zasadzie ustała jego eksploatacja, natomiast istniejąca struktura podziemna i naziemna obu kopalń nadal wykorzystywana była do celów wentylacyjnych i transportowych. Podziemia rejonu szybu Wilhelmina w Królowej Luizie jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego zaadaptowano na kopalnię ćwiczebną dla uczniów szkoły górniczej. W 1965 r. na bazie tej kopalni w historycznych wyrobiskach uruchomiono pierwszą trasę turystyczną zw. Ośrodkiem Propagandy Górnictwa, którą w 1985 r. rozbudowano o nowo utworzoną część podziemną imitującą kopalnię zw. Ośrodkiem Szkolenia Zawodowego i Propagandy Górnictwa KWK Zabrze-Bielszowice. Podziemia kopalni Guido w okresie powojennym zyskały zbliżoną funkcję. W 1967 r. zakład przekształcono w Kopalnię Doświadczalną Węgla Kamiennego M-300, gdzie w wydrążonych w latach 60. i 70. komorach testowano prototypy maszyn i urządzeń górniczych. Na mocy umowy podpisanej w 1982 r. z Muzeum Górnictwa Węglowego wyrobiska te weszły w skład Skansenu Górniczego Guido – od 1983 r. udostępniono do zwiedzania podziemia na poziomie 170, a w 1990 r. podziemia poziomu 320 (obecnie, w ramach struktury muzeum, obiekt funkcjonuje pod nazwą Kopalnia Guido). W 1993 r. to samo muzeum udostępniło do zwiedzania Skansen Górniczy Królowa Luiza, powstały na bazie wyrobisk rejonu szybu Wilhelmina, z kolei w 2009 r. rozpoczęło udrażnianie nieużytkowanej od 2. poł. XIX w. Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej (obecnie muzeum prowadzi ruch turystyczny w obu tych miejscach pod wspólną, współczesną nazwą: Sztolnia Królowa Luiza). 

Opis

W skład pomnika historii wchodzą trzy kompleksy, tj. kopalnia Królowa Luiza – złożona z zespołu zabudowy szybu Carnall przy ul. Wolności 387, 408, 410 oraz podziemnych wyrobisk szybu Wilhelmina przy ul. Sienkiewicza 43; podziemia Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej – rozlokowane pod miastem od szybu Carnall do wylotu przy ul. K. Miarki; kopalnia Guido przy ul. 3 Maja 93 – złożona z zabudowy naziemnej oraz podziemnych wyrobisk.

Najcenniejsza zachowana część kopalni Królowa Luiza, rozmieszczona w rejonie szybu Wilhelmina, składa się z płytko (5-15 m głębokości, 627 m długości) położonych wyrobisk z pocz. XIX w., wtórnie przekształconych w latach 30. i 50. XX w. Rozmieszczone na trzech poziomach podziemia obejmują podszybie szybu Wilhelmina, zespół chodników o zróżnicowanej szerokości, wysokości oraz funkcji (chodniki nadścianowe, podścianowe, obchodowy, filarowe, objazdowe, kierunkowe, przekopy itp., zabezpieczone różnego typu obudowami), połączonych upadowymi i pochylniami, ponadto komory, przykładowe ściany wydobywcze – wrębiarkową i kombajnową (l. 50. XX w.), szybik Budryk oraz wnęki odsłaniające węglowy pokład 509 (Reden). W sąsiedztwie wspomnianych wyrobisk rozlokowany jest zespół powstałych w 1985 r. podziemi imitujących kopalnię, o długości 950 m. Uzupełnienie udostępnianych podziemi stanowią licznie zgromadzone, w większości zachowane in situ, czynne maszyny, urządzenia i ciągi technologiczne z okresu powojennego, ilustrujące proces technologiczny pozyskiwania i transportu urobku. Integralną częścią kopalni jest również sam szyb Wilhelmina, tj. wyrobisko pionowe o głębokości 42 m, wydrążone w 1815 r. do celów transportowych i wentylacyjnych, łączące od 1819 r. kopalnię z Główną Kluczową Sztolnią Dziedziczną poprzez chodnik węglowy 510 (Pochhammer) o długości 195 m. 

Około 400 m na południowy wschód od Wilhelminy usytuowany jest szyb Carnall o głębokości 52 m, wydrążony w 1856 r. i wtórnie pogłębiany w celu odwadniania wyrobisk oraz transportu urobku z poziomu 200, 250 i 521. Podszybie na głębokości 38 m połączone jest z Główną Kluczową Sztolnią Dziedziczną. Wokół wyrobiska znajduje się historyczny kompleks zabudowy naziemnej, kształtowany etapowo w związku z założeniem szybów Carnall i Schönaich w latach 50. XIX w. oraz z kolejnymi modernizacjami kopalni w 2. poł. XIX i 1. ćw. XX w. Kompleks składa się z następujących budynków: łaźni łańcuszkowej i markowni; budynku nadszybia szybu Carnall, z zachowanymi pomostami technologicznymi i urządzeniami szybowymi oraz stalową wieżą wyciągową; budynku maszynowni szybu Carnall z autentyczną parową maszyną wyciągową z 1915 r.; budynku kompresorów i rozdzielni 6 kV z 1915 r.; budynku skraplarni powietrza; magazynu; budynku maszynowni szybu Prinz Schönaich z 1858 r.

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna na odcinku od szybu Carnall do wylotu przy ul. K. Miarki, stanowi długi na 2190 m fragment historycznego kanału o charakterze transportowo-odwadniającym, położony na głębokości od 38 do 0 m, odseparowany tamą od dalszego odcinka w kierunku Chorzowa (pozostała, długa na 12 km część sztolni pozostaje nieudrożniona i nieobjęta ochroną poprzez wpis do rejestru zabytków). Sztolnia składa się m.in. z korytarza głównego z mijankami dla łodzi oraz diagonalnej, połączonych jedenastoma przecinkami wykutymi w pokładach węgla, z krótkich fragmentów chodników w ich przedłużeniu (relikt wyrobisk węgla kamiennego, powstałych sukcesywnie wraz z drążeniem sztolni), zrekonstruowanego portu załadunkowego oraz fragmentu ślepej sztolni Amalia. Korytarze sztolni zabezpieczone są autentycznymi w ok. 80% obudowami kamiennymi o przekroju łukowym, ceglanymi o przekroju parabolicznym, częściowo jedynie wzmocnione ceglanymi łękami, bądź wykonane wyłącznie w litej skale. Wylot sztolni do odtworzonego basenu portowego ujęty jest repliką kamiennego portalu. 

Kopalnia Guido składa się z zespołu zabudowy naziemnej oraz wyrobisk na poziomach 150, 170 i 320 m. W skład zespołu naziemnego wchodzą dwa obiekty związane funkcjonalnie z czynnym szybem Kolejowym: budynek nadszybia z l. 1929-1931 wraz ze stalową wieżą wyciągową typu kozłowego o wys. 26 m oraz budynek maszynowni z 1927 r. z czynną elektryczną maszyną wyciągową z 1931 r., prądnicą, pulpitem sterowniczym oraz przetwornicą prądu (wszystkie z 1927 r.). 

Podziemia kopalni udostępnione są przez: wydrążony w 3. ćw. XIX w. do głębokości 342 m szyb Kolejowy (pierwotnie o funkcji wdechowej) i ślepy szybik Guido z 4. ćw. XIX w., łączący poziomy 170 i 320 m. Usytuowany ponad nim, właściwy szyb Guido z 3. ćw. XIX w. (pierwotnie transportowy, obecnie wentylacyjny) łączy powierzchnię ziemi z poziomem 150 i 170 m. Najstarsze spośród podziemnych wyrobisk o łącznej długości 4258 m – na poziomach 150, 170 i 320 m – zlokalizowane są pomiędzy wymienionymi szybami oraz na południe od szybu Guido. Nieudostępniany poziom 150 składa się z zespołu komór oraz pochylni wentylacyjnych połączonych z wyrobiskami poziomu 170. Wyrobiska na poziomie 170 (l. 70.-80. XIX w.) – autentyczne stajnie dla koni z torowiskiem kolejki konnej, zespół podszybia szybu Guido oraz podszybia szybu Kolejowego z objazdem wozów - skupione są wzdłuż przekopu głównego wytyczonego z rejonu podszybia szybu Kolejowego w kierunku południowym. Najgłębiej położone podziemia, na poziomie 320, składają się z wyrobisk drążonych w k. XIX w. oraz w okresie powojennym. Te pierwsze złożone są przede wszystkim z dwóch równoległych przekopów oraz zlokalizowanych przy przekopie głównym podszybia szybu Kolejowego i podszybia szybiku Guido z komorami towarzyszącymi – m.in. pomp i sprężarek. W skład zespołu wyrobisk powojennych wchodzą: przecznice i komory łączące przekopy, zespół komór badawczych przy przekopie głównym, a także zespół wyrobisk udostępniających – doświadczalnych (tj. różnego typu chodników, przecinek, upadowych) w rejonie dwóch ścian wydobywczych pokładu 620. Uzupełnienie podziemnej struktury kopalni stanowią m.in. dawne urządzenia produkcyjne, takie jak zespół pomp, sprężarka dwucylindrowa z 1914 r. oraz maszyny z linii technologicznych urabiania i transportu urobku.