Cmentarz posiada wartość historyczną wynikającą z ilości i stanu zachowania oryginalnych elementów kompozycji, takich jak m. in. nagrobki, macewy i grobowce powstałe przed 1945 r., ogrodzenie w formie muru kamienno-ceglanego oraz cenne okazy drzewostanu. Widoczne zróżnicowanie form nagrobnych jest wyrazem asymilacji zabrzańskich Żydów oraz przemian, które wraz z upływem czasu zachodziły w sposobie funkcjonowania tej społeczności. Nekropolia charakteryzuje się ponadto wartością starożytniczą, tzw. patyną, będącą skutkiem naturalnych procesów wzrostu i obumierania materiału roślinnego. Przejawem tej wartości są malowniczo porośnięte bluszczem nagrobki oraz bujna szata roślinna cmentarza.

Historia

Pierwsze wzmianki o pobycie ludności żydowskiej na terenie Zabrza pochodzą z 2 poł. XVII w. W 1825 r. w Zabrzu osiedlił się Moses Glaser – przypuszczalnie pierwsza osoba wyznania mojżeszowego będąca stałym mieszkańcem miasta. W latach 40. XIX w. założono wyznaniową gminę żydowską, będącą filią gminy w Bytomiu. W 2 poł. XIX w. nastąpiło nasilenie osadnictwa Żydów na terenie miejscowości. W 1865 r. gmina wykupiła parcelę przeznaczona pod budowę szkoły oraz synagogi. W 1870 r. powstał Izraelicki Dom Opieki nad Chorymi i Bractwa Przedpogrzebowego, zwany po hebrajsku Chewra Kadisza. W XIX i XX w. zabrzańska gmina zaliczała się do jednej z najliczniejszych w rejencji śląskiej. Powstanie nekropoli wynikało m. in. z rosnącej liczby pochówków oraz konieczności transportowania zwłok na cmentarze w Bytomiu i Gliwicach.  

Cmentarz żydowski założono w 1871 r., rok przed rozpoczęciem działalności samodzielnej gminy wyznaniowej. Teren kirkutu wydzielono na niewielkiej parceli, usytuowanej na wzniesieniu, na obrzeżach miasta. Działka ta została podarowana przez ówczesnego właściciela Zabrza Guido Henckel von Donnersmarca. Na tym obszarze wytyczono miejsce do celów grzebalnych oraz wybudowano dom przedpogrzebowy. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z roku 1871. Cmentarz był kilkukrotnie powiększany w XIX i XX w. w stronę północno-wschodnią oraz południowo-wschodnią. Rozbudowa założenia miała miejsce m. in. w roku 1891 i wiązała się z przesunięciem granicy oraz przebudową domu przedpogrzebowego. Do roku 1895 pochówki odbywały się w kwaterach A i B, usytuowanych w południowo-zachodniej części założenia. W kolejnych etapach nowe miejsca grzebalne lokalizowano głównie w kwaterach położonych po stronie wschodniej. W roku 1918, w północno-wschodniej części cmentarza pochowano pięciu żołnierzy rosyjskich, którzy byli jeńcami wojennymi i pracowali w hucie. W okresie II wojny światowej, w zbiorowej mogile usytuowanej po stronie zachodniej pochowano więźniów z obozu pracy. Po roku 1940 cmentarz został powiększony w kierunku południowo-wschodnim, jednak na tym fragmencie nie dokonywano pochówków. Po roku 1945 zmarłych grzebano w kwaterze C (pojedyncza kwatera w części zachodniej) oraz w części północno-wschodniej. Ogółem na całym cmentarzu pochowano ponad 678 osób wyznania mojżeszowego, różnej narodowości. Pochówki odbywały się do 1954 r. W 1992 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków.

Opis

Cmentarz żydowski w Zabrzu usytuowany jest przy ulicy Cmentarnej, na wschód od centrum miasta i znajduje się na obszarze zbliżonym kształtem do litery „L”. Od strony północno-zachodniej teren ten graniczy z cmentarzem ewangelickim. Po stronie północno-wschodniej znajduje się niezagospodarowany fragment zieleni oddzielający kirkut od ul. Ks. Antoniego Tomeczka. Po stronie południowo-wschodniej zlokalizowane są budynki gospodarcze oraz zabudowa mieszkaniowa. Od strony południowo-zachodniej kirkut graniczy z ulicą cmentarną. Z tej strony usytuowano bramę. W pobliżu ulicy, od strony południowej, na działce przylegającej do granicy cmentarza znajduje się dawny dom nadzorcy. Teren cmentarza zajmuje powierzchnie ok. 0,90 ha i ogrodzony jest historycznym murem kamienno-ceglanym, na niektórych fragmentach otynkowanym. Kirkut posiada układ geometryczny, w obrębie którego można wyróżnić trzynaście kwater. Główną oś kompozycyjną wyznacza aleja cmentarna, przebiegająca pośrodku założenia, równolegle do dłuższych granic działki. W pobliżu wejścia znajduje się współczesny pomnik na zbiorowej mogile więźniów z obozu pracy. W tej części widoczne jest również miejsce po dawnym domu przedpogrzebowym, wyróżniające się w przestrzeni założenia jako niewielkie zagłębienie terenu porośnięte trawą. Na niektórych fragmentach zachowała się także oryginalna nawierzchnia z kostki kamiennej. Występuje ona m. in. na odcinku prowadzącym od bramy do miejsca gdzie znajdowało się wejście do dawnego domu przedpogrzebowego oraz w obrębie głównej alei.

Zachowane na cmentarzu nagrobki prezentują różne nurty historyzmu, charakterystyczne dla przełomu XIX i XX w. oraz secesję i modernizm. W najstarszej części cmentarza znajdują się tradycyjne nagrobki w formie macew z epitafium w języku hebrajskim, z powtarzającymi się, stałymi elementami treści. Najstarsze pomniki nagrobne były w większości wykonywane z szarego piaskowca. Spośród zachowanych historycznych elementów upamiętniających, ze względu na monumentalną formę wyróżnia się pomnik na grobie Maxa Böhma. Znaczący wpływ na wartość artystyczną założenia mają także przyścienne szpalery grobowców, usytuowane wzdłuż ogrodzenia przy północno-zachodniej i południowo-wschodniej granicy cmentarza, charakteryzujące się urozmaiconym detalem architektonicznym. Po roku 1910 stosowane dekoracje uległy znaczącemu uproszczeniu.

Na obszarze kirkutu dominuje zieleń wysoka, na którą składa się ok. 260 drzew. Wśród nich wyróżniają się m. in. pojedyncze okazy platanów oraz liczne robinie, rosnące wzdłuż alei cmentarnej. Poszczególne nagrobki oraz pnie drzew są częściowo pokryte bluszczem, co znacząco wpływa na unikatowy charakter przestrzeni cmentarnej.

Obiekt o ograniczonej dostępności, cmentarz udostępniany jest co roku 1 listopada. W pozostałe dni brama cmentarna jest zamykana, klucz posiada opiekun cmentarza.

Opr. Ewa Waryś, OT NID w Katowicach, 29-10-2018 r.