Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski XVIII w. Żabno

Adres
Żabno, Kościuszki 33

Lokalizacja
woj. małopolskie, pow. tarnowski, gm. Żabno - miasto

W 1675 roku właściciel Żabna, Rafał z Borzymia, udzielił Żydom prawa do osiedlenia się wraz z zezwoleniem na handel na jarmarkach, targach, na rynku oraz w okolicznych wsiach, propinację, prowadzenie karczm, wypiek chleba, wyrób wędlin, budowę domów oraz wykup nieruchomości od chrześcijan.

Przez pierwszych siedem lat od zamieszkania nie musieli płacić podatków. Mogli jednak osiedlać się tylko przy wyznaczonych ulicach.   

Liczba Żydów zamieszkujących Żabno szybko powiększała się. 5 września 1692 roku społeczność żydowska otrzymała od Łukasza Franciszka Juranda również zgodę na wzniesienie synagogi i wytyczenie cmentarza. Cmentarz ulokowano na działce o powierzchni 1 hektaraw północno-wschodnim rejonie Żabna (przy obecnej ulicy Kościuszki). Później rejon ten nazwano Zakirchale od zwrotu „Za kirchołem”, czyli za cmentarzem żydowskim.

W XIX wieku, pomimo zubożenia, powodzi (1813, 1828), epidemii cholery (1873) oraz wielkiego pożaru (1888) społeczność żydowska rozrastała się. Na przełomie XVIII i w XIX wieku Żabno stało się również znaczącym ośrodkiem chasydyzmu, skupionym wokół dworu cadyków z rodziny Ungerów.

Żydzi pełnili ważne funkcje w mieście, rozwijali handel i przemysł. Dopiero na początku XX wieku nastąpił spadek populacji żydowskiej w Żabnie na skutek emigracji. Złą już i tak sytuację gospodarczą pogorszyły jeszcze lata pierwszej wojny światowej, które przyniosły ze sobą zniszczenie, głód i choroby. Wiemy, że w 1921 roku poza Żabnem mieszkało 52% jego żydowskich mieszkańców.  

Przed drugą wojną światową cmentarz był ogrodzony betonowym murem oraz drewnianym płotem z bramą wejściową wykonaną z żelaznych prętów. Tuż przy bramie stały dwa budynki. Jeden z nich pełnił funkcję domu przedpogrzebowego, zwanego przez miejscowych chrześcijan „koszernią” (beittahara), w drugim mieszkał dozorca.  

W czasie drugiej wojny światowej cmentarz został dotkliwie zniszczony przez Niemców. Budynki przycmentarne zostały zburzone, mur cmentarny — uszkodzony na skutek ćwiczeń niemieckich artylerzystów. Na cmentarzu przeprowadzano egzekucje ludności żydowskiej. Wiadomo, że 15 września 1942 roku podczas akcji likwidacyjnej getta żabieńskiego Niemcy zamordowali tu grupę Żydów i następnie pochowali na miejscu. Pozostałych żabieńskich Żydów wywieziono do getta w Dąbrowie Tarnowskiej, a stamtąd później do obozu zagłady w Bełżcu. Grupie około 40 osób udało się uciec przed wywózką, ich późniejszy los nie jest jednak znany. Jeszcze przed likwidacją getta, w marcu 1942 roku, na terenie cmentarza pogrzebano kilkanaście osób, które zamordowano wcześniej w mieście. W 1943 roku władze niemieckie przeprowadziły tu egzekucję miejscowych Romów, których następnie pochowano w zbiorowej mogile.  

Po zakończeniu wojny na terenie cmentarza rodziny zamordowanych stawiały symboliczne pomniki-nagrobki dla swoich bliskich. Do takich należy nagrobek 19-letniego Dawida Salpetera oraz nagrobek Majera Munca, Josefa Keinera, Krysi Goldberg z dziećmi, BejliKeiner, Loli Drelich, Debory Weiss.

W 1946 roku z inicjatywy Miejskiej Rady Narodowej w Żabnie na zbiorowej mogile ludności romskiej położono płytę z inskrypcją „Tu spoczywają Cyganie, zamordowani z rąk okupanta hitlerowskiego w 1943 roku”.

Przez kolejne lata cmentarz niszczał i zarastał roślinnością. Przetrwał jednak do dzisiejszego dnia jako jedyna pozostałość po żabieńskich Żydach. W 1990 roku cmentarz decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków został wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-336 z dn. 02.11.1990. W tym czasie, na początku lat 90. XX wieku nastąpiło też wiele zmian na terenie cmentarza. Z inicjatywy Abrahama Ladnera z Tarnowa przeprowadzono prace porządkowe i restauracyjne. Przycięto roślinność, naprawiono ogrodzenie. Odbudowano ohel nad grobem żabieńskiego cadyka Izraela Elimelecha Ungera i jego następców, syna Jakuba Icchaka oraz wnuka Szloma Dawida. (Istnieje teoria, że ten znacznych rozmiarów obiekt pełnił pierwotnie funkcję domu przedpogrzebowego). Do ohelu cadyków z Żabna pielgrzymują chasydzi, skupieni wokół dynastii Dombrow i Sanz.

Latem 2004 roku w ramach wspieranego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Kancelarię Premiera RP, Polskie Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka oraz Telewizję Polską programu „Antyschematy” młodzież z Izraela, Niemiec, Polski, Ukrainy i Hiszpanii przeprowadziła prace porządkowe. Odsłonięto wówczas pomnik poświęcony Żydom zamordowanym w czasach Zagłady. Na stylizowanej na macewę płycie wyryto napis: „Błogosławionej pamięci kilkuset żydowskich mieszkańców Żabna, ofiar hitlerowskich zbrodni w okresie II wojny światowej. Fundatorzy: Dorota Aronowitz, Genowefa Dombek, Mala Forst, Anna Shore. 20.08.2004”. W uroczystości odsłonięcia wzięli udział między innymi ambasador Izraela w Polsce Dawid Peleg, mieszkańcy Żabna, potomkowie żabieńskich Żydów.

Na terenie cmentarza zachowało się ponad 100 macew, co stanowi zapewne jedynie niewielką część stanu sprzed drugiej wojny światowej. Najwięcej ich znajduje się we wschodniej części nekropolii. W większości zostały one wykonane z piaskowca, ich wysokość sięga nawet 150 centymetrów. Charakteryzują się bogatymi zdobieniami. W 2010 roku w oddalonych 7 km od Żabna Gorzycach fala powodziowa odsłoniła macewy, które prawdopodobnie w latach 70. XX w. zostały wykorzystane do utwardzenia rowu melioracyjnego w Gorzycach. Przypuszcza się, że pochodziły one z żabieńskiego cmentarza żydowskiego. Rok później kilkadziesiąt macew zostało wydobytych i przewiezionych na cmentarz w Żabnie. Warto dodać, że wedle uzasadnienia do decyzji o wpisie do rejestru zabytków z 1990 roku na cmentarzu znajdowało się wówczas 510 macew, głównie w części północno-zachodniej oraz wzdłuż ogrodzenia, częściowo zwalonych.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_CM.18588, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_12_CM.27676