Obiekt zachował XVII-wieczną bryłę, sklepienia i kamieniarskie detale architektoniczne. Wraz z pozostałościami parku stanowi zabytek o dużych wartościach historycznych, architektonicznych i krajobrazowych.

Historia

Wieś Wysoka położona jest na wysokości 580 m n.p.m. we wschodniej części Beskidu Żywieckiego, przy lokalnej drodze prowadzącej z Jordanowa do Spytkowic. Pierwsza wzmianka źródłowa o wsi pochodzi z 1581 r.. Zapewne powstała wcześniej, prawdopodobnie w czasie kolonizacji prowadzonej przez ród Jordanów herbu Trąby. Wczesnobarokowy budynek dworu w Wysokiej wzniesiono w pierwszej połowie XVII w. być może przez Zebrzydowskich lub Jordanów. Dwór zawsze należał do kolejnych właścicieli wsi. W „Tekach” Antoniego Schneidra przechowywanych w archiwum na Wawelu zachował się dokument z 1793 r. potwierdzający sprzedaż dworu przez Stadnickich Larischom. Dwór opisany jest tam jako „rezydencja pańska cała z kamienia i cegły na wapnie murowana o jednym piętrze z sklepami dwoma i piwnicami dwiema pod temi murowanemi”. W okresie od 1848 do 1910 r. budynek był nie zamieszkany i znajdował się w nim spichlerz. W latach 1910-1912 po przeprowadzeniu generalnego remontu dwór ponownie przystosowano do zamieszkania, m.in. wybudowano zachowaną do dzisiaj klatkę schodową, a obecny salon na parterze podzielono na cztery oddzielne pomieszczenia. Robert Żeleński, ówczesny właściciel Wysokiej, był senatorem w wyższej izbie parlamentu węgierskiego, a we dworze zamieszkiwał z rodziną zarządca jego majątku, Aleksander Porlerecky. We wrześniu 1939 r. w czasie działań wojennych dwór spłonął. Odbudowany został w 1942 r. Budynek przykryto nowym dachem, na parterze w kuchni sklepienie zastąpiono drewnianym stropem, wymieniono okna. Po II wojnie światowej we dworze znajdowała się szkoła podstawowa, a później, do lat 80. XX w. zabytek użytkowany był jako obiekt recepcyjno-wypoczynkowy przez Biuro Podróży i Turystyki „Almatur” Socjalistycznego Związku Studentów Polskich z Krakowa. W 1988 r. opuszczoną i zrujnowaną budowlę kupili Anna i Antoni Pilchowie z Krakowa. Nowi właściciele przystąpili do generalnego remontu, a właściwie odbudowy obiektu. o latach starań zabytek jest dzisiaj w dobrym stanie technicznym, nadal prowadzone są prace renowacyjne. Przy dworze działa zarejestrowana w 1993 r. Fundacja Lutnia Staropolska, powołana do „prowadzenia studiów nad kulturą i muzyką dawną, upowszechniania ich żywotnych wartości oraz dla ochrony dziedzictwa i zabytków staropolskiej kultury duchowej i materialnej”.

Opis

Dwór jest budynkiem murowanym z kamienia łamanego i częściowo z cegły, potynkowanym. Ściany budowli w narożnikach wzmocnione są skarpami. Trzy skarpy zachowały się z czasu budowy obiektu, a skarpa północno-wschodnia dobudowana została w latach 70. XX w., zapewne w miejscu pierwotnej. Symetryczny budynek został wzniesiony na planie prostokąta. Jest piętrowy, podpiwniczony. Prostopadłościenną bryłę obiektu nakrywa wysoki dach czterospadowy z dachówek ceramicznych, z czterema wystawkami w połaciach. W środkowej części elewacji frontowej znajduje się wejście do budynku. Na osi wejścia pomieszczona jest obszerna sień. Po lewej stronie sieni znajduje się salon, po prawej kuchnia. Z tyłu sieni umieszczona została klatka schodowa na piętro. Sień i salon nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami, kuchnię drewniane stropy belkowe. Posadzki w pomieszczeniach ułożono z płytek ceramicznych. Jednotraktowy układ wnętrz na parterze jest zgodny ze stanem pierwotnym. Wejścia do pomieszczeń na parterze ujęte są skromnymi, kamiennymi, wczesnobarokowymi obramieniami. Na wyższą kondygnację prowadzą szerokie, dwubiegowe, łamane schody drewniane. Układ pomieszczeń na piętrze jest bardziej złożony niż na parterze i został wtórnie przystosowany do potrzeb mieszkańców. Pomieszczenia nakryte są drewnianymi stropami belkowymi. W czasie ostatniego remontu położone zostały także podłogi. Na poddaszu znajdują się niewielkie sypialnie dla gości. W dworze właściciele zgromadzili różnorodne wyposażenie, niejednokrotnie o charakterze zabytkowym. Są to m.in. sprzęty użytkowe z XIX w., np. orawskie skrzynie i ławy w salonie, w którym znajduje się też zrekonstruowany kominek. Pod budynkiem dwie obszerne i głębokie piwnice podzielone masywnymi filarami, sklepione kolebkowo z lunetami. Posadzki w piwnicach ułożone zostały z płytek ceramicznych przeniesionych w latach 90. XX w. z jednego z remontowanych, zabytkowych kościołów w Przemyślu. W sąsiedztwie dworu usytuowane są współczesne drewniane obiekty gospodarcze. Znajduje się tu także XIX-wieczny, zabytkowy budynek drewniany konstrukcji zrębowej przeniesiony przez obecnych właścicieli dworu z Podwilka na Orawie. Pierwotnie znajdowała się tu szkoła, a obecnie budynek pełni funkcję obiektu mieszkalnego dla gości odwiedzających dwór w Wysokiej. W otoczeniu dworu znajdują się ciągle jeszcze czytelne układy dwóch założeń zieleni. Ze starszego założenia zachowały się pozostałości tarasowego ogrodu geometrycznego ujętego klamrą drzew, stanowiącego pierwotnie miejsce wielokwaterowego „ogrodu włoskiego”. Czytelna jest także kompozycja późniejszego założenia, które miało charakter swobodnego parku krajobrazowego.

Dostęp do zabytku po uzgodnieniu z właścicielem

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 22.10.2014 r.